بایسته‌های غدیرپژوهی با تأکید بر کاربست روش‌های نو
مقدمه
اکنون بیش از چهارده قرن از واقعه غدیر می‌گذرد. در این مدت طولانی فعالیت‌های علمی فراوانی در راستای ترویج ارزش‌های غدیر و تبلیغ پیام‌های آن انجام پذیرفته است. دانشمندان بزرگ اسلامی از پژوهش درباره این موضوع غافل نمانده و آثار زیادی درباره آن از خود به‌جا گذاشته‌اند ؛ برخی از آن آثار، در قالب کتاب مستقل و برخی دیگر به‌عنوان بخشی از یک کتاب تنظیم شده است. علّامه امینى(ره) از بیست‌وشش تن از محققانی که درباره حدیث غدیر «کتاب جداگانه» نوشته‌اند، نام برده است. (امینی، 1416ق، 1/313) در این میان، کتاب ارزشمند «الغدیر» که محصول تلاش مجدانه و سفرهای علمی علامه عبدالحسین امینی(ره) است، مفصل‌ترین نگاشته در موضوع غدیر می‌باشد و پس از ایشان نیز، نگاشته‌های قابل توجهی ارائه شده است. این فعالیت‌ها با هدف شناساندن ابعاد و زوایای غدیر در حوزه‌های مختلف و در سطوح گوناگون شکل گرفته است؛ ولی باید اذعان کرد که هنوز هم، کاستی‌های فراوانی در انتقال پیام‌های غدیر و نهادینه‌سازی آن وجود دارد که بهره‌برداری از روش‌های جدید در غدیرپژوهی، می‌تواند در جبران این کاستی‌ها نقش به‌سزایی ایفا کند.
کاربست روش‌های نو در غدیرپژوهی
جایگاه بی‌بدیل موضوع غدیر در منظومه فکری شیعه و کارکردهای دامنه‌دار آن در حفظ و تعمیق پایه‌های نظام معرفتی اهل‌بیت(ع)، ضرورت کاربست روش‌های جدید در راستای معاصرسازی مفاهیم و آموزه‌های اساسی این واقعه متناسب با مخاطب امروزی را آشکار ساخته است.
غدیرخم در تاریخ اسلام، جایگاهی رفیع و بی‌بدیل دارد. این واقعه به‌عنوان نقطه عطفی در تاریخ اسلام تثبیت شده است. واقعه غدیر به‌دلیل کارکردهای متنوع خود، از لایه‌های تاریخی خود فراتر رفته و در قالب یک فرارویداد نهادینه شده است؛ چراکه عمق و محتوای جامع این واقعه و پیوستگی آن با انتظارات و نیازهای جامعه، درخشندگی و کارآمدی خاصی در طول تاریخ اسلام به آن بخشیده است.
از آیات قرآن کریم و سیره نبی مکرم اسلام(ص) و روایات اهل‌بیت(ع) به‌روشنی استفاده می‌شود که حادثه‌ی غدیر یک واقعه بسیار مهم و جزء اصول و مبانی دینی است؛ بر اساس آیه شریفه ]...الْیَوْمَ یَئِسَ الَّذینَ کَفَرُوا مِنْ دینِکُمْ فَلا تَخْشَوْهُمْ وَاخْشَوْنِ الْیَوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دینَکُمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَیْکُمْ نِعْمَتی وَ رَضیتُ لَکُمُ الْإِسْلامَ دیناً...[ (المائده/3) روز غدیر، روز یأس و ناامیدی کفّار است. این تعبیر درباره هیچ‌یک از احکام فرعی الهی از قبیل نماز، زکات، جهاد و... نیامده است؛ پس معلوم می‌شود که قضیه دیگری مطرح است و آن قضیّه رهبری جامعه اسلامی، نظام حکومت و امامت در جامعه اسلامی است؛ (مقام معظم رهبری، 30/06/۱۳۹۵) زیرا در روز غدیر بود که آیین اسلام به تکامل نهایى خود رسید و کفار در میان امواج یأس فرو رفتند؛ چراکه آنها انتظار داشتند، آیین اسلام قائم‌به‌شخص باشد و با رحلت پیامبراسلام(ص) تدریجاً برچیده شود؛ اما هنگامى که مشاهده کردند، مردى که از نظر علم و تقوا و قدرت و عدالت بعد از پیامبر(ص) در میان مسلمانان بى‌نظیر است، به‌عنوان جانشینى پیامبر(ص) انتخاب و از مردم براى او بیعت گرفته شد، فهمیدند اسلام آیینى ریشه‌دار و پایدار است. (ر.ک: مکارم شیرازی، 1371ش، 4/265)
غدیر دستاوردهای بسیار مهمی در عرصه‌های فکری، سیاسی، اجتماعی و... برای آیندگان به یادگار گذاشته که بازمطالعه و واکاوی مستمر این حادثه را ضروری می‌سازد. تبیین الزامات ضروری و کاربست روش‌های نو در غدیرپژوهی، از طریق بازخوانی اهداف، راهبردها، الگو‌سازی‌ها و... میسر است و این مهم، با ورود محققانه پژوهشگران به عرصه واکاوی بایسته‌ها و چشم‌انداز پیش‌روی موضوع غدیرپژوهی تحقق می‌پذیرد. غدیرپژوهی زوایای جدید و اولویت‌هایی ضروری دارد که باید با استخدام روش‌های جدید برای گسترش و عینیت یافتن اندیشه‌های غدیری برنامه‌ریزی کرد. غدیرپژوهان می‌بایست، با تمرکز بر معاصرسازی پیام‌های واقعه غدیر، مسیر دستیابی به اهداف غدیر در جهان معاصر را فراهم سازند.
غدیرپژوهی با رویکرد تقریبی
غدیر بر محور همبستگی اسلامی بنا شده و یکی از پیام‌های مهم این حادثه، اهمیت وحدت و انسجام در جامعه اسلامی است. اصرار و تأکید پیامبر(ص) بر ابلاغ حکم و انتخاب ولی و امام، در واقع درایت ایشان در حفظ وحدت امت اسلامی در آینده بود تا در حول محور امامت و ولایت، اسلام و مسلمین، دچار بحران‌ها و چالش‌های ناگوار نشوند. چنان‌که صحابی گران‌قدر، جناب ابوذر غفاری می‌گوید: «...وَ لَوْ جَعَلْتُمُ الْأَمْرَ فِی أَهْلِ‌‌بَیْتِ نَبِیِّکُمْ مَا اخْتَلَفَ عَلَیْکُمْ سَیْفَان...» اگر دستور پیامبر(ص) در غدیر اجرا می‌شد و حکومت به اهلش که فرمان خدا و رسولش بر آن بود، واگذار می‌گردید، هرگز در جامعه اختلافی پیش نمی‌آمد. (طبرسى، 1403ق، 1/77 و مجلسی، 1403ق، 28/195)
با توجه به اهداف واقعه غدیر مبنی بر انسجام اسلامی، در غدیرپژوهی نیز می‌بایست، ملاحظات اساسی و الزامات ضروری این اهداف مورد توجه جدی قرار گیرد و غدیرپژوهان می‌بایست، از هر مکتب و نِحله‌ای که باشند، در راستای تحقق اهداف غدیر و آینده‌نگری پیامبر(ص)، گام بردارند و نباید با غفلت از اهداف بلند غدیر، غدیری که عامل وحدت است، به عامل اختلاف و جدایی تبدیل گردد.
برای بهره‌گیری از ظرفیت وحدت‌آفرین غدیر، ابتدا باید با تکیه بر بخش‌های اثباتی واقعه غدیر، زمینه‌های فهم مشترک نسبت به آن فراهم شود. پژوهش و نگارش در قلمروی غدیر، نه‌تنها گامی به سوی تفرقه نیست؛ بلکه غدیرپژوهی نقطه مرکزی وحدت امت اسلامی است. غدیرپژوهی برداشتن عَلَم اختلاف و تفرقه نیست؛ بلکه برافراشتن پرچم برادری و تحلیل و بازشناسی علل و انگیزه‌های فراق و جدایی است. چنان‌که مقام معظم رهبری در این زمینه تأکید دارند که ما نباید از حادثه و واقعه غدیر - که نشانه عظمت اسلام و جامعیت اسلام است - به‌عنوان وسیله‌ای برای تضعیف اسلام استفاده کنیم. دشمنان اسلام می‌خواهند مسئله غدیر را مایه برادرکشی و جنگ و خونریزی قرار بدهند؛ در حالی که غدیر می‌تواند وسیله ائتلاف و برادری مسلمان‌ها با هم باشد. (مقام معظم رهبری، 1385ش)
بنابراین، غدیرپژوهی به دنبال تثبیت انسجام اسلامی است و باید زمینه‌ساز همگرایی مسلمین شود؛ نه واگرایی جهان اسلام. غدیرپژوهی به دنبال آن نیست که در اعتقادات اهل‌سنت تغییر ایجاد کند؛ بلکه به دنبال ایجاد فضای علمی در مباحث دینی و تعمیق پایه‌های اتحاد اسلامی است. حقیقت اتحاد بین نحله‌های فکری و مذاهب اسلامی آن است که با حفظ عقاید قطعی و مسلم خود، در مقابل دشمن مشترک، موضع واحدی داشته و از او غافل نباشیم و این بدان معنا نیست که از بحث و گفت‌وگوی علمی و پژوهش در موضوعات اساسی پرهیز کنیم؛ علامه امینی(ره) در مقدمه جلد هشتم تحت عنوان «الغدیر یوحّد الصفوف فی‌الملأ الاسلامی»، در واکنش به دیدگاه برخی که خیال می‌کردند، کتاب الغدیر موجب تفرقه بیشتر مسلمین می‌شود، تأکید دارد که کتاب الغدیر بسیاری از سوء تفاهمات را از بین میبرد و موجب نزدیکتر شدن مسلمین به یکدیگر میگردد. (ر.ک: مطهری، 1389ش، 25/32) شهید مطهری نیز در این زمینه تأکید داشت که اگر درست فکر کنیم و سنجیده رفتار کنیم، کتاب الغدیر مایه وحدت دنیای اسلام است. (همو، 1389ش، 24/29)
گفتمان‌سازی در سطح بین‌الملل
از آنجایی که واقعه غدیر، دامنه گسترده و ماهیتی جهانی دارد، پس غدیرپژوهی نیز می‌بایست، در مقیاس بین‌الملل دیده شود؛ یعنی هم اهداف و کارکردهای آن، هم جامعه مخاطب و هم روش‌ها و ابزار آن، متناسب با موضوعات کلان در سطح بین‌المللی باشد. دستیابی به این اهداف در صورتی میسر خواهد بود که از رویکرد گفتمان‌سازی در سطح بین‌الملل بهره برده شود. سخن پیامبر اکرم(ص) در روز غدیر که می‌فرماید: «... فَلْیُبَلِّغِ الْحاضِرُ الْغائِبَ وَ الْوالِدُ الْوَلَدَ إِلی یَوْمِ‌الْقِیامَةِ» (طبرسی، 1403ق، 1/62) به‌روشنی بر ضرورت گفتمان‌سازی غدیر تأکید دارد و تبلیغ و ترویج پیام‌های غدیر را مأموریتی همگانی می‌داند که بر عهده همه مسلمانان قرار گرفته است.
بایسته‌های گفتمان‌سازی واقعه غدیر در جهان معاصر، ایجاب می‌کند که ارزش‌های انسانی و عمومی آن نمایان‌تر شود و به‌جای تأکید بر جزئیات واقعه غدیر، بر شاخص‌ها و ملاک‌های غدیر تأکید و تبیین شود که امیرالمومنین(ع) به‌دلیل نسبت قوم و خویشی با پیامبر اکرم(ص) به‌عنوان جانشین و خلیفه منصوب نشد؛ بلکه به‌دلیل قابلیت‌ها و لیاقت‌ها و کارآمدی‌هایی که در وجود ایشان مشاهده می‌شد، به این مرتبه دست یافت. اگر ما مسئله را این‌طور تبیین کردیم، در آن زمان روشن خواهد شد که بحث خلافت و ولایت چیزی جز مسئله شایسته‌سالاری نیست. چه کسی است که در دنیا گفتمان شایسته‌سالاری را نپذیرد؟ غدیرپژوهی باید از فضای عمومی اختلاف و درگیری بیرون کشیده شود و با استفاده از ظرفیت گفتمان‌سازی، به موضوعی برای گفت‌وگوی بین محققان و پژوهشگران تبدیل شود؛ چراکه غدیر فقط یک بحث تاریخی و اجتماعی نیست، غدیر فقط یک موضوع کلامی و عقیدتی نیست؛ غدیر اهداف جهانی دارد و برای حلّ معضلات جهان اسلام و جامعه جهانی طراحی شده است.
اگر بخواهیم به ضرورت و نقش‌آفرینی بی‌بدیل گفتمان‌سازی در غدیرپژوهی التفات پیدا کنیم، بسیار شایسته است که با رویکرد تحلیلی - تطبیقی به واکاوی واقعه غدیر و حادثه کربلا بپردازیم، در ریشه‌یابی عوامل مؤثر در فراموشی غدیر و ماندگاری عاشورا، چه‌بسا بتوان بر تفاوت بهره‌برداری از رویکرد گفتمان‌سازی عمومی در آن دو تأکید داشت. چرا واقعه غدیر علی‌رغم اینکه حادثه بزرگی است، به‌راحتی پس از رحلت پیامبراسلام(ص) به حاشیه رانده و به فراموشی سپرده می‌شود؟ چه عواملی موجب شد که پیام‌های صریح و روشن غدیر فراموش شود؟ چرا واقعه غدیر ظرف مدت کوتاهی دچار تحریف می‌شود و بر خلاف آن، واقعه عاشورا به سرنوشت غدیر دچار نمی‌شود؟ و...
پاسخ کلیدی این پرسش‌ها در کاربست گفتمان‌سازی نهفته است؛ متأسفانه واقعه غدیر به گفتمان تبدیل نشد و با تزریق گفتمان‌های دیگر تلاش شد تا گفتمان غدیر در حاشیه قرار گیرد و فراموش شود؛ اما حادثه کربلا به گفتمان تبدیل شد و ماندگار شد و این در حالی بود که عاشورا در مقایسه با غدیر با محدویت‌های بسیاری روبه‌رو بود. گفتمان‌سازی در غدیرپژوهی، ملاحظات و الزامات خاص خود را دارد؛ می‌بایست اهداف کارکردی آن را معاصرسازی کرد. باید از طریق استناد به منابع معتبر اهل‌سنت دامنه استنادی و گستره پذیرش آن را توسعه داد، از شیوه‌ها و ابزار و امکانات مناسب و به‌روز بهره برد و از ظرفیت‌های رسانه‌ای و تکنولوژی‌های ارتباطی بهره‌برداری شایسته داشت و... .
غدیرپژوهی با رویکرد آینده‌پژوهی
در دهه‌های اخیر، محققان و دانشمندان به‌منظور پیش‌بینی عقلانی و روش‌مند آینده، اقدام به پایه‌ریزی و گسترش روش‌های کمّی و کیفی در بررسی و مطالعات در عرصه‌های مختلف سیاسی، اقتصادی، نظامی، اجتماعی، فرهنگی و...کرده‌اند که امروزه با نام «آینده‌پژوهی» شناخته می‌شود. آینده‌پژوهی، جست‌و‌جوی نظام‌مند و کنکاش عالمانه درباره وضعیت آینده و دستیابی به الگوهایی است که بتوان بر اساس آنها، آینده را پیش‌بینی کرد. بنابراین، آینده‌پژوهی دانشی است که ما را نسبت به رویدادها، فرصت‌ها و مخاطرات احتمالی آینده هشیار نگه می‌دارد و ابهام‌ها، تردیدها و دغدغه‌های فرساینده را تاحدی می‌کاهد و توانایی انتخاب‌های هوشمندانه را افزایش می‌دهد. (ملکی‌فر، 1385ش، 7). امروزه آینده‌پژوهی از اهمیت و ضرورت ممتازی برخوردار گشته و علی‌رغم پیشینه اندک، جایگاه مهم و برجسته‌ای در میان مجموعه علوم پیدا کرده است.
باید اذعان داشت که آینده‌نگری در آموزه‌های اسلامی از جایگاه والایی برخوردار بوده و با گفتمان و روش‌های گوناگون همگان را به این امر دعوت نموده است. آینده‌نگری در آموزه‌های قرآنی و گزاره‌های حدیثی به‌وفور مورد تأکید قرار گرفته است؛ چنان‌که حضرت علی(ع) می‌فرماید: «... مَنْ تَوَرَّطَ فِیالْأُمُورِ بِغَیْرِ نَظَرٍ فِی‌الْعَوَاقِبِ فَقَدْ تَعَرَّضَ لِلنَّوَائِبِ. التَّدْبِیرُ قَبْلَ الْعَمَلِ یُؤْمِنُکَ النَّدَم...» (ابن‌شعبه حرانى، 1404ق، 90 و حلوانی، 1408ق، 62) آن‌کس که بدون نگریستن در عاقبت کار و بدون آینده‌نگری دست به اقدام زند، خود را گرفتار پیشآمدهای ناگوار سازد. آینده‌نگری و پیش‌بینی قبل از اقدام کردن، سبب ایمنى از لغزش‌هاست. از سخن امام حسن مجتبی(ع) پیرامون مراقبت بر فرصت‌ها برای بهره‌گیری مناسب از آنها، ضرورت دوراندیشی و آینده‌نگری نمایان است؛ آنجا که در پاسخ به پدر بزرگوارش که پرسید: دوراندیشی چیست؟ عرض کرد: اینکه منتظر رسیدن فرصت باشی و چون فرصت فرود آمد، شتاب کنی؛ «قَالَ فَمَا الْحَزْمُ؟ قَالَ: أَنْ تَنْتَظِرَ فُرْصَتَکَ وَ تُعَاجِلَ مَا أَمْکَنَک.» (ابنبابویه، ١٤٠٣ق، ٤٠١)
اساس شکل‌گیری واقعه غدیر و فلسفه وجودی آن، مبتنی بر آینده‌نگری است؛ این واقعه یکی از آینده‌نگری‌های الهی است که زمینه یأس و ناامیدی دشمنان اسلام و ولایت را مهیا ساخت و باعث تقویت فرهنگ امید در جامعه مسلمانان شد. همین نکته اساسی می‌تواند ارتباط غدیرپژوهی و آینده‌پژوهی را نمایان ساخته و ضرورت کاربست آینده‌پژوهی در غدیرپژوهی را آشکارتر کند. کاربست آینده‌پژوهی در مطالعات غدیرشناسی، ظرفیت مناسبی برای غدیرپژوهان فراهم می‌سازد و این امکان را ایجاد می‌کند که بررسی بیشتری در باره ناگفته‌های غدیر انجام پذیرد و اهداف غدیر در راستای نیازهای امروز و آینده جامعه اسلامی واکاوی شود که با زنده کردن آموزه‌های غدیر و تبیین و معرّفى صحیح آن به مخاطب امروزی، دوباره روح نهضت علمى و بازتولید معارف ناب غدیر در مسلمانان زنده خواهد شد.
آنچه که در غدیرپژوهی اهمیت و ضرورت دارد و رویکرد آینده‌پژوهی آن را تأمین می‌کند، ارائه ساختار جامع و نظام‌مند برای مطالعات پیرامون موضوع کلان غدیر است. هدف از کاربست آینده‌پژوهی در موضوع غدیرپژوهی، دستیابی به نقطه مطلوب پژوهشی و ارتقا و تعمیق سطح پژوهش‌ها پیرامون موضوع غدیر است. ترسیم ساختار پژوهشی مبتنی بر اهداف، علاوه بر اینکه اولویت‌های پژوهشی را نمایان می‌سازد، زمینه‌های آسیب‌شناسی پژوهشی را نیز فراهم می‌کند. تصویرسازی واقع‌بینانه از آینده غدیرپژوهی و روش‌مند کردن پژوهش در آن به‌تناسب نیازهای آینده، امری بایسته و ضروری است. در فرآیند غدیرپژوهی با رویکرد آینده‌پژوهی، غدیرپژوهان با تکیه بر مبانی دینی آینده‌نگری و با استفاده از مطالعات بین‌رشته‌ای و با بهره‌گیری از روش‌ها و ابزار آینده‌پژوهی، زوایای جدیدی را کشف کرده و به ایده‌های بدیع و کارآمدتر دست پیدا کرده و پاسخگوی به‌روز نیازها خواهند بود و حتی چه‌بسا جلوتر از نیاز نیز حرکت کنند.
جمع‌بندی
بهره‌برداری از روش‌های کارآمد در غدیرپژوهی، علاوه بر توسعه فهم مشترک نسبت به اهداف والای این واقعه سترگ، موجب افزایش توانمندی غدیرپژوهان در معاصرسازی ارزش‌ها و پیام‌های غدیر می‌شود. کاربست روش‌های نو در غدیرپژوهی، از قواعد نظام‌مند پیروی می‌کند؛ به‌طوری‌که از قابلیت ارزیابی، بازخوردگیری و ... برخوردار می‌باشد.
کاربست روش‌های جدید در غدیرپژوهی می‌تواند، فاصله بین نیازها و کاستی‌های موجود را به حداقل برساند. التزام به روش‌های نو در موضوع غدیرپژوهی، فرصت‌های مناسبی برای غدیرپژوهان فراهم می‌سازد که با بهره‌برداری از آنها و با محوریت نیازسنجی و اولویت‌شناسی، گامی اساسی در راستای تدوین الگوی کارآمد و مهندسی هوشمند غدیرپژوهی برداشته شود.
..............................................
پی‌نوشت‌ها
1. در این زمینه می‌توان از پژوهشگرانی چون: بلاذری، ابن‌قتیبه، طبری، ابن‌زولاق، خطیب بغدادی، ابن‌عبدالبر، خلیل‌بن احمد فراهیدی، ابن‌عساکر، شهرستانی، یاقوت حموی، ابن‌اثیر، ابن ابی‌الحدید، ابن‌خلکان، ابن‌حجر عسقلانی، سیوطی، احمدبن محمدبن عقده، یافعی، دارقطنی بغدادی، ابن‌الشیخ، ابن‌کثیر، محمدبن علی کراجکی، سحبستانی، ابوطالب‌بن ابی‌زید انباری، هبة‌الله شیرازی، ابن‌البیع، عبیدالله‌بن عبدالله حسکانی، ابن‌خلدون، ابن‌‌صباغ، کلینی، شیخ مفید، شیبانی، میرحامد حسین هندی، قاضی نورالله شوشتری و... یاد کرد. (ر.ک: ابن‌حجر، 1325ق، 7/337؛ ابن‌کثیر، 1398ق، 5/ 183؛ حسکانی، 1411ق، 1/190؛ قندوزی، 1416ق، 1/36؛ ذهبی، 1419ق، 3/231؛ امینی، 1416ق، 1/ 145؛ طباطبایی، 1374ش) .
..............................................
منابع
1.قرآن کریم
2. ابنبابویه، محمدبن على، (1403ق.) معانی‌الأخبار، قم، انتشارات جامعه مدرسین، اول؛
3. ابن‌شعبه حرانى، حسن‌بن على، (1404ق.) تحف العقول، قم، دوم؛
4. امینی، عبدالحسین، (۱۴۱۶ق.) الغدیر فی‌الکتاب والسنة والادب، قم، مرکز الغدیر للدراسات الاسلامیة، اول؛
5. حلوانى، حسین‌بن محمد، (1408ق.) نزهة‌الناظر و تنبیه‌الخاطر، قم، اول؛
6. خامنه‌ای، سید‌علی، (1385ش.) بیانات در دیدار جمعی از مردم در روز عید غدیر، 27/09/1385؛
7. خامنه‌ای، سید‌علی، (13۹5ش.) بیانات در دیدار اقشار مختلف مردم به مناسبت عید غدیر، 30/06/1385؛
8. ملکی‌فر، عقیل و همکاران (1385ش.)، الفبای آینده‌پژوهی (علم و هنر کشف آینده و شکل بخشیدن به دنیای مطلوب فردا)، تهران، انتشارات کرانه علم؛
9. طبرسى، احمدبن على، (1403ق.) الإحتجاج على أهل‌اللجاج، تحقیق: محمدباقر خرسان، مشهد، نشر مصطفی، اول؛
10. مطهری، مرتضی، (1389ش.) مجموعه آثار، قم، صدرا، چهارم؛
11. مجلسی، محمدتقی، (1403ق.) بحارالانوار، بیروت، دار إحیاء‌التراث العربی، دوم؛
12. مکارم شیرازى، ناصر، (1371ش.) تفسیر نمونه، دارالکتب الإسلامیة، تهران، دهم؛
13. ابن‌حجر عسقلانی، احمدبن علی، (1325ق.) تهذیب التهذیب، بیروت دار صادر؛
14. ابن‌کثیر دمشقی، اسماعیل‌بن عمر، (1398ق.) البدایه والنهایه، بیروت، دارالفکر؛
15. حسکانی، عبیدالله‌بن عبدالله، (1411ق.) شواهد التنزیل لقواعد‌التفضیل، التابعة لوزارة‌الثقافة والإرشاد الإسلامی، مجمع إحیاءالثقافة الإسلامیة، تهران، اول؛
16. ذهبی، محمدبن أحمدبن عثمان، (1419ق.) تذکرةالحفاظ، بیروت، دارالکتب العلمیه؛
17. طباطبایی، سیدعبدالعزیز، (1374ش.) الغدیر فی‌التراث الاسلامی، قم، نشر الهادی، اول؛
18. قندوزی، سلیمان‌بن ابراهیم، (1416ق.) ینابیع‌الموده، قم، اسوه، اول.
جایگاه بی‌بدیل موضوع غدیر در منظومه فکری شیعه و کارکردهای دامنه‌دار آن در حفظ و تعمیق پایه‌های نظام معرفتی اهل‌بیت(ع)، ضرورت کاربست روش‌های جدید در راستای معاصرسازی مفاهیم و آموزه‌های اساسی این واقعه متناسب با مخاطب امروزی را آشکار ساخته است.
غدیرخم در تاریخ اسلام، جایگاهی رفیع و بی‌بدیل دارد. این واقعه به‌عنوان نقطه عطفی در تاریخ اسلام تثبیت شده است. واقعه غدیر به‌دلیل کارکردهای متنوع خود، از لایه‌های تاریخی خود فراتر رفته و در قالب یک فرارویداد نهادینه شده است؛ چراکه عمق و محتوای جامع این واقعه و پیوستگی آن با انتظارات و نیازهای جامعه، درخشندگی و کارآمدی خاصی در طول تاریخ اسلام به آن بخشیده است.
از آیات قرآن کریم و سیره نبی مکرم اسلام(ص) و روایات اهل‌بیت(ع) به‌روشنی استفاده می‌شود که حادثه‌ی غدیر یک واقعه بسیار مهم و جزء اصول و مبانی دینی است؛ بر اساس آیه شریفه ]...الْیَوْمَ یَئِسَ الَّذینَ کَفَرُوا مِنْ دینِکُمْ فَلا تَخْشَوْهُمْ وَاخْشَوْنِ الْیَوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دینَکُمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَیْکُمْ نِعْمَتی وَ رَضیتُ لَکُمُ الْإِسْلامَ دیناً...[ (المائده/3) روز غدیر، روز یأس و ناامیدی کفّار است. این تعبیر درباره هیچ‌یک از احکام فرعی الهی از قبیل نماز، زکات، جهاد و... نیامده است؛ پس معلوم می‌شود که قضیه دیگری مطرح است و آن قضیّه رهبری جامعه اسلامی، نظام حکومت و امامت در جامعه اسلامی است؛ (مقام معظم رهبری، 30/06/۱۳۹۵) زیرا در روز غدیر بود که آیین اسلام به تکامل نهایى خود رسید و کفار در میان امواج یأس فرو رفتند؛ چراکه آنها انتظار داشتند، آیین اسلام قائم‌به‌شخص باشد و با رحلت پیامبراسلام(ص) تدریجاً برچیده شود؛ اما هنگامى که مشاهده کردند، مردى که از نظر علم و تقوا و قدرت و عدالت بعد از پیامبر(ص) در میان مسلمانان بى‌نظیر است، به‌عنوان جانشینى پیامبر(ص) انتخاب و از مردم براى او بیعت گرفته شد، فهمیدند اسلام آیینى ریشه‌دار و پایدار است. (ر.ک: مکارم شیرازی، 1371ش، 4/265)
غدیر دستاوردهای بسیار مهمی در عرصه‌های فکری، سیاسی، اجتماعی و... برای آیندگان به یادگار گذاشته که بازمطالعه و واکاوی مستمر این حادثه را ضروری می‌سازد. تبیین الزامات ضروری و کاربست روش‌های نو در غدیرپژوهی، از طریق بازخوانی اهداف، راهبردها، الگو‌سازی‌ها و... میسر است و این مهم، با ورود محققانه پژوهشگران به عرصه واکاوی بایسته‌ها و چشم‌انداز پیش‌روی موضوع غدیرپژوهی تحقق می‌پذیرد. غدیرپژوهی زوایای جدید و اولویت‌هایی ضروری دارد که باید با استخدام روش‌های جدید برای گسترش و عینیت یافتن اندیشه‌های غدیری برنامه‌ریزی کرد. غدیرپژوهان می‌بایست، با تمرکز بر معاصرسازی پیام‌های واقعه غدیر، مسیر دستیابی به اهداف غدیر در جهان معاصر را فراهم سازند.
غدیر بر محور همبستگی اسلامی بنا شده و یکی از پیام‌های مهم این حادثه، اهمیت وحدت و انسجام در جامعه اسلامی است. اصرار و تأکید پیامبر(ص) بر ابلاغ حکم و انتخاب ولی و امام، در واقع درایت ایشان در حفظ وحدت امت اسلامی در آینده بود تا در حول محور امامت و ولایت، اسلام و مسلمین، دچار بحران‌ها و چالش‌های ناگوار نشوند. چنان‌که صحابی گران‌قدر، جناب ابوذر غفاری می‌گوید: «...وَ لَوْ جَعَلْتُمُ الْأَمْرَ فِی أَهْلِ‌‌بَیْتِ نَبِیِّکُمْ مَا اخْتَلَفَ عَلَیْکُمْ سَیْفَان...» اگر دستور پیامبر(ص) در غدیر اجرا می‌شد و حکومت به اهلش که فرمان خدا و رسولش بر آن بود، واگذار می‌گردید، هرگز در جامعه اختلافی پیش نمی‌آمد. (طبرسى، 1403ق، 1/77 و مجلسی، 1403ق، 28/195)
با توجه به اهداف واقعه غدیر مبنی بر انسجام اسلامی، در غدیرپژوهی نیز می‌بایست، ملاحظات اساسی و الزامات ضروری این اهداف مورد توجه جدی قرار گیرد و غدیرپژوهان می‌بایست، از هر مکتب و نِحله‌ای که باشند، در راستای تحقق اهداف غدیر و آینده‌نگری پیامبر(ص)، گام بردارند و نباید با غفلت از اهداف بلند غدیر، غدیری که عامل وحدت است، به عامل اختلاف و جدایی تبدیل گردد.
برای بهره‌گیری از ظرفیت وحدت‌آفرین غدیر، ابتدا باید با تکیه بر بخش‌های اثباتی واقعه غدیر، زمینه‌های فهم مشترک نسبت به آن فراهم شود. پژوهش و نگارش در قلمروی غدیر، نه‌تنها گامی به سوی تفرقه نیست؛ بلکه غدیرپژوهی نقطه مرکزی وحدت امت اسلامی است. غدیرپژوهی برداشتن عَلَم اختلاف و تفرقه نیست؛ بلکه برافراشتن پرچم برادری و تحلیل و بازشناسی علل و انگیزه‌های فراق و جدایی است. چنان‌که مقام معظم رهبری در این زمینه تأکید دارند که ما نباید از حادثه و واقعه غدیر - که نشانه عظمت اسلام و جامعیت اسلام است - به‌عنوان وسیله‌ای برای تضعیف اسلام استفاده کنیم. دشمنان اسلام می‌خواهند مسئله غدیر را مایه برادرکشی و جنگ و خونریزی قرار بدهند؛ در حالی که غدیر می‌تواند وسیله ائتلاف و برادری مسلمان‌ها با هم باشد. (مقام معظم رهبری، 1385ش)
بنابراین، غدیرپژوهی به دنبال تثبیت انسجام اسلامی است و باید زمینه‌ساز همگرایی مسلمین شود؛ نه واگرایی جهان اسلام. غدیرپژوهی به دنبال آن نیست که در اعتقادات اهل‌سنت تغییر ایجاد کند؛ بلکه به دنبال ایجاد فضای علمی در مباحث دینی و تعمیق پایه‌های اتحاد اسلامی است. حقیقت اتحاد بین نحله‌های فکری و مذاهب اسلامی آن است که با حفظ عقاید قطعی و مسلم خود، در مقابل دشمن مشترک، موضع واحدی داشته و از او غافل نباشیم و این بدان معنا نیست که از بحث و گفت‌وگوی علمی و پژوهش در موضوعات اساسی پرهیز کنیم؛ علامه امینی(ره) در مقدمه جلد هشتم تحت عنوان «الغدیر یوحّد الصفوف فی‌الملأ الاسلامی»، در واکنش به دیدگاه برخی که خیال می‌کردند، کتاب الغدیر موجب تفرقه بیشتر مسلمین می‌شود، تأکید دارد که کتاب الغدیر بسیاری از سوء تفاهمات را از بین میبرد و موجب نزدیکتر شدن مسلمین به یکدیگر میگردد. (ر.ک: مطهری، 1389ش، 25/32) شهید مطهری نیز در این زمینه تأکید داشت که اگر درست فکر کنیم و سنجیده رفتار کنیم، کتاب الغدیر مایه وحدت دنیای اسلام است. (همو، 1389ش، 24/29)
از آنجایی که واقعه غدیر، دامنه گسترده و ماهیتی جهانی دارد، پس غدیرپژوهی نیز می‌بایست، در مقیاس بین‌الملل دیده شود؛ یعنی هم اهداف و کارکردهای آن، هم جامعه مخاطب و هم روش‌ها و ابزار آن، متناسب با موضوعات کلان در سطح بین‌المللی باشد. دستیابی به این اهداف در صورتی میسر خواهد بود که از رویکرد گفتمان‌سازی در سطح بین‌الملل بهره برده شود. سخن پیامبر اکرم(ص) در روز غدیر که می‌فرماید: «... فَلْیُبَلِّغِ الْحاضِرُ الْغائِبَ وَ الْوالِدُ الْوَلَدَ إِلی یَوْمِ‌الْقِیامَةِ» (طبرسی، 1403ق، 1/62) به‌روشنی بر ضرورت گفتمان‌سازی غدیر تأکید دارد و تبلیغ و ترویج پیام‌های غدیر را مأموریتی همگانی می‌داند که بر عهده همه مسلمانان قرار گرفته است.
بایسته‌های گفتمان‌سازی واقعه غدیر در جهان معاصر، ایجاب می‌کند که ارزش‌های انسانی و عمومی آن نمایان‌تر شود و به‌جای تأکید بر جزئیات واقعه غدیر، بر شاخص‌ها و ملاک‌های غدیر تأکید و تبیین شود که امیرالمومنین(ع) به‌دلیل نسبت قوم و خویشی با پیامبر اکرم(ص) به‌عنوان جانشین و خلیفه منصوب نشد؛ بلکه به‌دلیل قابلیت‌ها و لیاقت‌ها و کارآمدی‌هایی که در وجود ایشان مشاهده می‌شد، به این مرتبه دست یافت. اگر ما مسئله را این‌طور تبیین کردیم، در آن زمان روشن خواهد شد که بحث خلافت و ولایت چیزی جز مسئله شایسته‌سالاری نیست. چه کسی است که در دنیا گفتمان شایسته‌سالاری را نپذیرد؟ غدیرپژوهی باید از فضای عمومی اختلاف و درگیری بیرون کشیده شود و با استفاده از ظرفیت گفتمان‌سازی، به موضوعی برای گفت‌وگوی بین محققان و پژوهشگران تبدیل شود؛ چراکه غدیر فقط یک بحث تاریخی و اجتماعی نیست، غدیر فقط یک موضوع کلامی و عقیدتی نیست؛ غدیر اهداف جهانی دارد و برای حلّ معضلات جهان اسلام و جامعه جهانی طراحی شده است.
اگر بخواهیم به ضرورت و نقش‌آفرینی بی‌بدیل گفتمان‌سازی در غدیرپژوهی التفات پیدا کنیم، بسیار شایسته است که با رویکرد تحلیلی - تطبیقی به واکاوی واقعه غدیر و حادثه کربلا بپردازیم، در ریشه‌یابی عوامل مؤثر در فراموشی غدیر و ماندگاری عاشورا، چه‌بسا بتوان بر تفاوت بهره‌برداری از رویکرد گفتمان‌سازی عمومی در آن دو تأکید داشت. چرا واقعه غدیر علی‌رغم اینکه حادثه بزرگی است، به‌راحتی پس از رحلت پیامبراسلام(ص) به حاشیه رانده و به فراموشی سپرده می‌شود؟ چه عواملی موجب شد که پیام‌های صریح و روشن غدیر فراموش شود؟ چرا واقعه غدیر ظرف مدت کوتاهی دچار تحریف می‌شود و بر خلاف آن، واقعه عاشورا به سرنوشت غدیر دچار نمی‌شود؟ و...
پاسخ کلیدی این پرسش‌ها در کاربست گفتمان‌سازی نهفته است؛ متأسفانه واقعه غدیر به گفتمان تبدیل نشد و با تزریق گفتمان‌های دیگر تلاش شد تا گفتمان غدیر در حاشیه قرار گیرد و فراموش شود؛ اما حادثه کربلا به گفتمان تبدیل شد و ماندگار شد و این در حالی بود که عاشورا در مقایسه با غدیر با محدویت‌های بسیاری روبه‌رو بود. گفتمان‌سازی در غدیرپژوهی، ملاحظات و الزامات خاص خود را دارد؛ می‌بایست اهداف کارکردی آن را معاصرسازی کرد. باید از طریق استناد به منابع معتبر اهل‌سنت دامنه استنادی و گستره پذیرش آن را توسعه داد، از شیوه‌ها و ابزار و امکانات مناسب و به‌روز بهره برد و از ظرفیت‌های رسانه‌ای و تکنولوژی‌های ارتباطی بهره‌برداری شایسته داشت و... .
در دهه‌های اخیر، محققان و دانشمندان به‌منظور پیش‌بینی عقلانی و روش‌مند آینده، اقدام به پایه‌ریزی و گسترش روش‌های کمّی و کیفی در بررسی و مطالعات در عرصه‌های مختلف سیاسی، اقتصادی، نظامی، اجتماعی، فرهنگی و...کرده‌اند که امروزه با نام «آینده‌پژوهی» شناخته می‌شود. آینده‌پژوهی، جست‌و‌جوی نظام‌مند و کنکاش عالمانه درباره وضعیت آینده و دستیابی به الگوهایی است که بتوان بر اساس آنها، آینده را پیش‌بینی کرد. بنابراین، آینده‌پژوهی دانشی است که ما را نسبت به رویدادها، فرصت‌ها و مخاطرات احتمالی آینده هشیار نگه می‌دارد و ابهام‌ها، تردیدها و دغدغه‌های فرساینده را تاحدی می‌کاهد و توانایی انتخاب‌های هوشمندانه را افزایش می‌دهد. (ملکی‌فر، 1385ش، 7). امروزه آینده‌پژوهی از اهمیت و ضرورت ممتازی برخوردار گشته و علی‌رغم پیشینه اندک، جایگاه مهم و برجسته‌ای در میان مجموعه علوم پیدا کرده است.
باید اذعان داشت که آینده‌نگری در آموزه‌های اسلامی از جایگاه والایی برخوردار بوده و با گفتمان و روش‌های گوناگون همگان را به این امر دعوت نموده است. آینده‌نگری در آموزه‌های قرآنی و گزاره‌های حدیثی به‌وفور مورد تأکید قرار گرفته است؛ چنان‌که حضرت علی(ع) می‌فرماید: «... مَنْ تَوَرَّطَ فِیالْأُمُورِ بِغَیْرِ نَظَرٍ فِی‌الْعَوَاقِبِ فَقَدْ تَعَرَّضَ لِلنَّوَائِبِ. التَّدْبِیرُ قَبْلَ الْعَمَلِ یُؤْمِنُکَ النَّدَم...» (ابن‌شعبه حرانى، 1404ق، 90 و حلوانی، 1408ق، 62) آن‌کس که بدون نگریستن در عاقبت کار و بدون آینده‌نگری دست به اقدام زند، خود را گرفتار پیشآمدهای ناگوار سازد. آینده‌نگری و پیش‌بینی قبل از اقدام کردن، سبب ایمنى از لغزش‌هاست. از سخن امام حسن مجتبی(ع) پیرامون مراقبت بر فرصت‌ها برای بهره‌گیری مناسب از آنها، ضرورت دوراندیشی و آینده‌نگری نمایان است؛ آنجا که در پاسخ به پدر بزرگوارش که پرسید: دوراندیشی چیست؟ عرض کرد: اینکه منتظر رسیدن فرصت باشی و چون فرصت فرود آمد، شتاب کنی؛ «قَالَ فَمَا الْحَزْمُ؟ قَالَ: أَنْ تَنْتَظِرَ فُرْصَتَکَ وَ تُعَاجِلَ مَا أَمْکَنَک.» (ابنبابویه، ١٤٠٣ق، ٤٠١)
اساس شکل‌گیری واقعه غدیر و فلسفه وجودی آن، مبتنی بر آینده‌نگری است؛ این واقعه یکی از آینده‌نگری‌های الهی است که زمینه یأس و ناامیدی دشمنان اسلام و ولایت را مهیا ساخت و باعث تقویت فرهنگ امید در جامعه مسلمانان شد. همین نکته اساسی می‌تواند ارتباط غدیرپژوهی و آینده‌پژوهی را نمایان ساخته و ضرورت کاربست آینده‌پژوهی در غدیرپژوهی را آشکارتر کند. کاربست آینده‌پژوهی در مطالعات غدیرشناسی، ظرفیت مناسبی برای غدیرپژوهان فراهم می‌سازد و این امکان را ایجاد می‌کند که بررسی بیشتری در باره ناگفته‌های غدیر انجام پذیرد و اهداف غدیر در راستای نیازهای امروز و آینده جامعه اسلامی واکاوی شود که با زنده کردن آموزه‌های غدیر و تبیین و معرّفى صحیح آن به مخاطب امروزی، دوباره روح نهضت علمى و بازتولید معارف ناب غدیر در مسلمانان زنده خواهد شد.
آنچه که در غدیرپژوهی اهمیت و ضرورت دارد و رویکرد آینده‌پژوهی آن را تأمین می‌کند، ارائه ساختار جامع و نظام‌مند برای مطالعات پیرامون موضوع کلان غدیر است. هدف از کاربست آینده‌پژوهی در موضوع غدیرپژوهی، دستیابی به نقطه مطلوب پژوهشی و ارتقا و تعمیق سطح پژوهش‌ها پیرامون موضوع غدیر است. ترسیم ساختار پژوهشی مبتنی بر اهداف، علاوه بر اینکه اولویت‌های پژوهشی را نمایان می‌سازد، زمینه‌های آسیب‌شناسی پژوهشی را نیز فراهم می‌کند. تصویرسازی واقع‌بینانه از آینده غدیرپژوهی و روش‌مند کردن پژوهش در آن به‌تناسب نیازهای آینده، امری بایسته و ضروری است. در فرآیند غدیرپژوهی با رویکرد آینده‌پژوهی، غدیرپژوهان با تکیه بر مبانی دینی آینده‌نگری و با استفاده از مطالعات بین‌رشته‌ای و با بهره‌گیری از روش‌ها و ابزار آینده‌پژوهی، زوایای جدیدی را کشف کرده و به ایده‌های بدیع و کارآمدتر دست پیدا کرده و پاسخگوی به‌روز نیازها خواهند بود و حتی چه‌بسا جلوتر از نیاز نیز حرکت کنند.
بهره‌برداری از روش‌های کارآمد در غدیرپژوهی، علاوه بر توسعه فهم مشترک نسبت به اهداف والای این واقعه سترگ، موجب افزایش توانمندی غدیرپژوهان در معاصرسازی ارزش‌ها و پیام‌های غدیر می‌شود. کاربست روش‌های نو در غدیرپژوهی، از قواعد نظام‌مند پیروی می‌کند؛ به‌طوری‌که از قابلیت ارزیابی، بازخوردگیری و ... برخوردار می‌باشد.
کاربست روش‌های جدید در غدیرپژوهی می‌تواند، فاصله بین نیازها و کاستی‌های موجود را به حداقل برساند. التزام به روش‌های نو در موضوع غدیرپژوهی، فرصت‌های مناسبی برای غدیرپژوهان فراهم می‌سازد که با بهره‌برداری از آنها و با محوریت نیازسنجی و اولویت‌شناسی، گامی اساسی در راستای تدوین الگوی کارآمد و مهندسی هوشمند غدیرپژوهی برداشته شود.
..............................................
1. در این زمینه می‌توان از پژوهشگرانی چون: بلاذری، ابن‌قتیبه، طبری، ابن‌زولاق، خطیب بغدادی، ابن‌عبدالبر، خلیل‌بن احمد فراهیدی، ابن‌عساکر، شهرستانی، یاقوت حموی، ابن‌اثیر، ابن ابی‌الحدید، ابن‌خلکان، ابن‌حجر عسقلانی، سیوطی، احمدبن محمدبن عقده، یافعی، دارقطنی بغدادی، ابن‌الشیخ، ابن‌کثیر، محمدبن علی کراجکی، سحبستانی، ابوطالب‌بن ابی‌زید انباری، هبة‌الله شیرازی، ابن‌البیع، عبیدالله‌بن عبدالله حسکانی، ابن‌خلدون، ابن‌‌صباغ، کلینی، شیخ مفید، شیبانی، میرحامد حسین هندی، قاضی نورالله شوشتری و... یاد کرد. (ر.ک: ابن‌حجر، 1325ق، 7/337؛ ابن‌کثیر، 1398ق، 5/ 183؛ حسکانی، 1411ق، 1/190؛ قندوزی، 1416ق، 1/36؛ ذهبی، 1419ق، 3/231؛ امینی، 1416ق، 1/ 145؛ طباطبایی، 1374ش) .
..............................................
1.قرآن کریم
2. ابنبابویه، محمدبن على، (1403ق.) معانی‌الأخبار، قم، انتشارات جامعه مدرسین، اول؛
3. ابن‌شعبه حرانى، حسن‌بن على، (1404ق.) تحف العقول، قم، دوم؛
4. امینی، عبدالحسین، (۱۴۱۶ق.) الغدیر فی‌الکتاب والسنة والادب، قم، مرکز الغدیر للدراسات الاسلامیة، اول؛
5. حلوانى، حسین‌بن محمد، (1408ق.) نزهة‌الناظر و تنبیه‌الخاطر، قم، اول؛
6. خامنه‌ای، سید‌علی، (1385ش.) بیانات در دیدار جمعی از مردم در روز عید غدیر، 27/09/1385؛
7. خامنه‌ای، سید‌علی، (13۹5ش.) بیانات در دیدار اقشار مختلف مردم به مناسبت عید غدیر، 30/06/1385؛
8. ملکی‌فر، عقیل و همکاران (1385ش.)، الفبای آینده‌پژوهی (علم و هنر کشف آینده و شکل بخشیدن به دنیای مطلوب فردا)، تهران، انتشارات کرانه علم؛
9. طبرسى، احمدبن على، (1403ق.) الإحتجاج على أهل‌اللجاج، تحقیق: محمدباقر خرسان، مشهد، نشر مصطفی، اول؛
10. مطهری، مرتضی، (1389ش.) مجموعه آثار، قم، صدرا، چهارم؛
11. مجلسی، محمدتقی، (1403ق.) بحارالانوار، بیروت، دار إحیاء‌التراث العربی، دوم؛
12. مکارم شیرازى، ناصر، (1371ش.) تفسیر نمونه، دارالکتب الإسلامیة، تهران، دهم؛
13. ابن‌حجر عسقلانی، احمدبن علی، (1325ق.) تهذیب التهذیب، بیروت دار صادر؛
14. ابن‌کثیر دمشقی، اسماعیل‌بن عمر، (1398ق.) البدایه والنهایه، بیروت، دارالفکر؛
15. حسکانی، عبیدالله‌بن عبدالله، (1411ق.) شواهد التنزیل لقواعد‌التفضیل، التابعة لوزارة‌الثقافة والإرشاد الإسلامی، مجمع إحیاءالثقافة الإسلامیة، تهران، اول؛
16. ذهبی، محمدبن أحمدبن عثمان، (1419ق.) تذکرةالحفاظ، بیروت، دارالکتب العلمیه؛
17. طباطبایی، سیدعبدالعزیز، (1374ش.) الغدیر فی‌التراث الاسلامی، قم، نشر الهادی، اول؛
18. قندوزی، سلیمان‌بن ابراهیم، (1416ق.) ینابیع‌الموده، قم، اسوه، اول.