دستاوردهای ده‌ساله مؤسسه موضوع‌شناسی احکام فقهی
حجت‌الاسلام والمسلمین محمدحسین فلاح‌زاده رئیس هیئت امنای مؤسسه موضوع‌شناسی احکام فقهی در گفت‌وگو با هفته‌نامه افق حوزه به تشریح فلسفه تشکیل و فعالیت‌‌های این مؤسسه از بدو تأسیس تا سال 1401 پرداخته است که مشروح آن را در ادامه می‌خوانید.
□ تأسیس مؤسسه از چه موقع و چگونه به ذهن شما رسید؟
فکر تأسیس مؤسسه موضوع‌شناسی تاریخش برمی‌گردد به حدود 30 سال قبل که می‌دیدیم، یک‌سری موضوعات و مصادیق آنها برای مردم مبهم بود؛ همچنین در پاسخ بعضی از سؤال‌ها که از محضر مراجع معظم تقلید پرسیده می‌شد، با اما و اگر پاسخ داده می‌شد. براساس همین فکر، گاهی با برخی از دوستان که با ما هم‌فکر بودند، مشورت و صحبت می‌شد و بعضی دیگر نیز اظهار می‌داشتند که اساساً تشخیص موضوع وظیفه فقیه نیست؛ بلکه به عهده مکلّف است. تا اینکه به فکر افتادیم، مطالب را جمع‌بندی و به‌عنوان طرح تأسیس مؤسسه و یا مرکزی آماده کنیم؛ لذا پیش‌نویسی در حدود 30 صفحه آماده شد در چهار بخش پژوهشی، آموزشی، ترویجی و نظارتی که بخش اول کار پژوهش و تحقیق در موضوعات را انجام بدهند. بخش دوم آموزش به طلاب، دانشجویان و عموم مردم، بخش سوم ترویجی که نمونه آن راه‌اندازی موزه دین و دنیاست و بخش چهارم بخش نظارتی است.
□ چه اقداماتی برای تنظیم طرح مؤسسه انجام گرفت؟
مراحلی که برای تنظیم طرح تأسیس مؤسسه طی شد، از این قرار است:٭ مشورت و نظرخواهی از برخی دوستان پژوهشگر و محقق از جمله حجج اسلام احمد مبلغی، احمد عابدی، رضا مختاری که در این خصوص اظهار نظر و مقاله نوشته بودند و همچنین برخی از فضلای دیگر.
٭ مشورت با برخی از بزرگان و مراجع معظم تقلید از جمله حضرات آیات شبیری زنجانی، جعفر سبحانی، سیدمحمود هاشمی شاهرودی(ره) و ...
٭ ساماندهی یادداشتها در مدتی که بنده به‌علت شکستگی پا خانه‌نشین بودم و کمتر می‌توانستم، به فعالیت‌‌های بیرونی بپردازم.
٭ تدوین یادداشتها تحت عنوان پیش‌نویس تأسیس مرکز موضوع‌شناسی احکام فقهی (ممشا)
٭ ارائه طرح به برخی از اساتید، فضلا و مراجع معظم تقلید که ضمن تأیید اصل کار، مار را به این کار تشویق می‌کردند.
٭ ارائه این طرح به مقام معظم رهبری که بنده خدمت ایشان عرض کردم: یکی از کاستی‌‌ها و نیازهای حوزه، بررسی یک‌سری موضوعات فقهی است. ایشان در جواب بنده فرمودند: «به نظر ما یکی از خلأهای حوزه هم همین است» و بعد از چند روز دست‌نوشته ایشان به دست ما رسید.
□ محتوای توصیه مقام معظم رهبری در مورد راه‌اندازی مؤسسه چه بود؟
وقتی طرح خدمت ایشان ارائه شد، بعد از چند روز از دفتر ایشان تماس گرفتند که حضرت آقا جزوه‌ای که خدمتشان داده‌اید، مطالعه کرده و نظر داده‌اند. بعد دیدیم به خط خود مرقوم فرموده‌اند: «نوشته را تماماً مطالعه کردم. لزوم و فائده ایجاد این مرکز را تأیید می‌کنیم. طرح خود را کامل کنید. بودجه آن را برآورد تقریبی کنید. درباره نیروی انسانی کارآمد برای تشکیل آن نظر بدهید. درباره حواشی و الزامات این کار مشورت کافی بکنید. جناب آقای مروی حتماً در جریان و مورد مشورت قرارگیرد.»
□ بعد از دستور مقام معظم رهبری چه اقداماتی انجام شد؟
وقتی دیدیم حضرت آقا مرقوم فرموده بودند که من طرح را کامل مطالعه کردم، برای ما بسیار امیدبخش و مسرت‌آمیز بود و ثانیاٌ فرموده بودند که برای کامل کردن طرح، مشورت کافی انجام بدهید و ما برای کامل کردن طرح، سراغ افراد صاحب‌نظر رفتیم و پیش‌نویس را طی نامه‌ای به حدود 60 نفر از فضلاء، اساتید و نخبگان ارسال کردیم. با توجه به اینکه حضرت آقا مرقوم فرموده بودند: بودجه تقریبی آن را برآورد تقریبی کنید، اقداماتی صورت گرفت. با پیگیری برخی دوستان در مجلس و دولت بالأخص معاونت اداری مالی دفتر مقام معظم رهبری، بودجه‌ای برای راه‌اندازی مؤسسه تعیین شد و کارها آغاز گردید. بعد از آنکه پیش‌نویس اساس‌نامه از سوی دفتر مقام معظم رهبری آماده شد و دوستان اساس‌نامه را بومی‌سازی کردند و به شورای‌عالی حوزه داده شد، مجوزه تأسیس مؤسسه، از سوی این شورا صادر شد و همچنین مجوز مؤسسه از سوی وزارت ارشاد نیز دریافت شد.
□ در دهه اول فعالیت مؤسسه با چه مشکلاتی مواجه بودید؟
مشکلات و سختی‌های ابتدای کار به‌خاطر این بود که کار موضوع‌شناسی آن هم به‌صورت سازمانی سابقه چندانی نداشت و تدوین اساس‌نامه و موضوع‌شناسی روشمند کار بسیار دشواری بود. با اینکه الحمدلله حوزه‌‌های علمیه از عالمان بزرگ و محققان ارجمندی برخوردار است و در موضوعات مختلف پژوهشها و تألیفاتی انجام داده‌اند؛ اما در خصوص کار موضوع‌شناسی تا اندازه‌ای دچار محدودیت و مشکل بودیم.مانعی که در اثنای کار پیش آمد، حذف بودجه بود و به‌خاطر اینکه با بودجه‌های اندک حوزوی نمی‌توان چنین مؤسسه‌ای را اداره کرد، مؤسسه ضربه سنگینی خورد که در اثر آن، بسیاری از پروژه‌‌ها نیمه‌تمام ماند و متأسفانه تلاش‌های مؤسسه به‌همین دلیل خیلی افول کرد؛ ولی با تلاش‌های دوستان این چراغ خاموش نشد. امیدواریم که در آینده با مساعدت‌‌های مسئولان، کار به‌خوبی پیش برود.
□ نسبت به ارتباط با مراجع و فقها و مراکز علمی و مؤسسات چه اقداماتی صورت گرفته است؟
از آنجا که مؤسسه موضوع‌شناسی احکام فقهی خود را دستیار فقها می‌داند، از روز اول دیدارهائی با تمام مراجع معظم تقلید داشت و رهنمودهائی گرفت که بیشتر آنها ضبط و فیلمبرداری شده و این رهنمودها نصب‌العین قرار گرفته است. یکی از کارهای بی‌سابقه و بسیار مبارکی که در مؤسسه صورت گرفت، این است که از دفتر مراجع معظم تقلید، یک نفر از بخش استفتائات را به‌عنوان عضو کمیته فقهی مؤسسه معرفی کرده‌اند که با حضور نمایندگان مراجع معظم تقلید، موضوعات پژوهش و بررسی شده و نتایج کار به اطلاع ایشان می‌رسد.
تاکنون جلسات زیادی با موضوعات مختلف برگزار شده و برکات خوبی هم داشته است؛ حتی گاهی فتاوای برخی از فقها مبتنی بر این پژوهشها تغییر کرده و یا بر اساس آن فتوا دادند که یک نمونه آن، همین بحث حد مسافت شرعی است.
علاوه بر آن تاکنون حدود40 تفاهم‌نامه با مراکز و مؤسسات حوزوی و دانشگاهی و برخی نهادها به امضا رسیده که برخی از آنها حتی به عقد قرارداد و فعالیت‌‌های دوجانبه منتهی شده و برخی از پژوهش‌‌های مشترک هم به چاپ رسیده است.
یکی دیگر از اقدامات، دیدارهایی بوده است که دوستان همکار مؤسسه اعم از پژوهشگران و همکاران با مراکز علمی و پژوهشی و حتی صنعتی داشته‌اند. امیدواریم مؤسسه موضوع‌شناسی بتواند، دستیاری برای فقهای بزرگوار و مراجع معظم تقلید و همچنین خدمت‌گزاری برای نهادهای مختلف نظام اسلامی باشد و همچنین یاوری برای مکلفان در عمل به وظیفه شرعی آنها. ان‌شاءالله
□ دستاوردهای ده‌ساله گذشته مؤسسه چه بوده است؟
مهمترین دستاورد مؤسسه فعالیت‌‌های بنیادینی است که انجام گرفته؛ یعنی زیرساخت‌‌ها اعم از اساس‌نامه و اسناد بالادستی و راه‌اندازی مؤسسه. دستاورد دیگر تهیه لیست مفصلی از موضوعاتی است که باید درباره آنها پژوهش صورت پذیرد.
اقدام بعدی فعالیت‌‌های پژوهشی که تاکنون برخی از آنها انجام شده است و برخی هم در دست انجام است. هرچند به‌خاطر مشکلی که در بودجه پیش آمد، ما سیر نزولی داشته‌ایم. از دستاوردهای دیگر به تصویب رساندن دانش موضوع‌شناسی به‌عنوان دانشی نو در انجمن اصول حوزه بود و برگزاری دوره‌های مختلف آموزش مباحث موضوع‌شناسی. یکی دیگر از دستاوردها برگزاری جلسات و رایزنی با مرکز مدارج علمی حوزه برای تدوین پایان‌نامه‌‌های موضوع‌شناسانه بوده است.
□ چشم‌اندار مؤسسه موضوع‌شناسی را چگونه می‌بینید؟
الحمدلله افق را روشن می‌بینم. مؤسسه موضوع‌شناسی احکام فقهی و فعالیت موضوع‌شناسانه آینده درخشانی خواهد داشت. در بسیاری از دروس خارج، عنایت به مباحث موضوع‌شناسانه دو چندان شده است. بحمدالله برخی از مراکز پژوهشی هم در کنار کارهای پژوهشی خودشان، به بررسی یک سری موضوعات احکام فقهی پرداخته‌اند.
ضمن ارج نهادن به فعالت‌‌های علمی سایر مراکز امیدواریم، در پژوهشها به‌گونه‌ای عمل شود که نتیجه‌بخش باشد و از کار تکراری هم پرهیز شود.
ان‌شاءالله مؤسسه موضوع‌شناسی احکام فقهی با رفع برخی از مشکلات مال و بهره‌گیری از عقبه علمی حوزه که از رهنمود‌‌های رهبر معظم انقلاب هم بوده، گام‌‌های مؤثرتری بردارد. باید توجه کنیم که یکی از فعالیت‌‌هایی که وحدت حوزه و دانشگاه را تجلی می‌بخشد، همین فعالیت موضوع‌شناسانه است. باید این دو نهاد مقدس؛ یعنی حوزه و دانشگاه دست به دست هم کار موضوع‌شناسی فقهی را به‌خوبی انجام بدهند و نتایج معتبری را به فقهای بزرگوار عرضه کنند تا فتوا و حکم شرعی مشخص و وظیفه دست‌اندرکاران و مکلفان به خوبی روشن بشود.
فکر تأسیس مؤسسه موضوع‌شناسی تاریخش برمی‌گردد به حدود 30 سال قبل که می‌دیدیم، یک‌سری موضوعات و مصادیق آنها برای مردم مبهم بود؛ همچنین در پاسخ بعضی از سؤال‌ها که از محضر مراجع معظم تقلید پرسیده می‌شد، با اما و اگر پاسخ داده می‌شد. براساس همین فکر، گاهی با برخی از دوستان که با ما هم‌فکر بودند، مشورت و صحبت می‌شد و بعضی دیگر نیز اظهار می‌داشتند که اساساً تشخیص موضوع وظیفه فقیه نیست؛ بلکه به عهده مکلّف است. تا اینکه به فکر افتادیم، مطالب را جمع‌بندی و به‌عنوان طرح تأسیس مؤسسه و یا مرکزی آماده کنیم؛ لذا پیش‌نویسی در حدود 30 صفحه آماده شد در چهار بخش پژوهشی، آموزشی، ترویجی و نظارتی که بخش اول کار پژوهش و تحقیق در موضوعات را انجام بدهند. بخش دوم آموزش به طلاب، دانشجویان و عموم مردم، بخش سوم ترویجی که نمونه آن راه‌اندازی موزه دین و دنیاست و بخش چهارم بخش نظارتی است.
مراحلی که برای تنظیم طرح تأسیس مؤسسه طی شد، از این قرار است:٭ مشورت و نظرخواهی از برخی دوستان پژوهشگر و محقق از جمله حجج اسلام احمد مبلغی، احمد عابدی، رضا مختاری که در این خصوص اظهار نظر و مقاله نوشته بودند و همچنین برخی از فضلای دیگر.
٭ مشورت با برخی از بزرگان و مراجع معظم تقلید از جمله حضرات آیات شبیری زنجانی، جعفر سبحانی، سیدمحمود هاشمی شاهرودی(ره) و ...
٭ ساماندهی یادداشتها در مدتی که بنده به‌علت شکستگی پا خانه‌نشین بودم و کمتر می‌توانستم، به فعالیت‌‌های بیرونی بپردازم.
٭ تدوین یادداشتها تحت عنوان پیش‌نویس تأسیس مرکز موضوع‌شناسی احکام فقهی (ممشا)
٭ ارائه طرح به برخی از اساتید، فضلا و مراجع معظم تقلید که ضمن تأیید اصل کار، مار را به این کار تشویق می‌کردند.
٭ ارائه این طرح به مقام معظم رهبری که بنده خدمت ایشان عرض کردم: یکی از کاستی‌‌ها و نیازهای حوزه، بررسی یک‌سری موضوعات فقهی است. ایشان در جواب بنده فرمودند: «به نظر ما یکی از خلأهای حوزه هم همین است» و بعد از چند روز دست‌نوشته ایشان به دست ما رسید.
□ محتوای توصیه مقام معظم رهبری در مورد راه‌اندازی مؤسسه چه بود؟
وقتی طرح خدمت ایشان ارائه شد، بعد از چند روز از دفتر ایشان تماس گرفتند که حضرت آقا جزوه‌ای که خدمتشان داده‌اید، مطالعه کرده و نظر داده‌اند. بعد دیدیم به خط خود مرقوم فرموده‌اند: «نوشته را تماماً مطالعه کردم. لزوم و فائده ایجاد این مرکز را تأیید می‌کنیم. طرح خود را کامل کنید. بودجه آن را برآورد تقریبی کنید. درباره نیروی انسانی کارآمد برای تشکیل آن نظر بدهید. درباره حواشی و الزامات این کار مشورت کافی بکنید. جناب آقای مروی حتماً در جریان و مورد مشورت قرارگیرد.»
□ بعد از دستور مقام معظم رهبری چه اقداماتی انجام شد؟
وقتی دیدیم حضرت آقا مرقوم فرموده بودند که من طرح را کامل مطالعه کردم، برای ما بسیار امیدبخش و مسرت‌آمیز بود و ثانیاٌ فرموده بودند که برای کامل کردن طرح، مشورت کافی انجام بدهید و ما برای کامل کردن طرح، سراغ افراد صاحب‌نظر رفتیم و پیش‌نویس را طی نامه‌ای به حدود 60 نفر از فضلاء، اساتید و نخبگان ارسال کردیم. با توجه به اینکه حضرت آقا مرقوم فرموده بودند: بودجه تقریبی آن را برآورد تقریبی کنید، اقداماتی صورت گرفت. با پیگیری برخی دوستان در مجلس و دولت بالأخص معاونت اداری مالی دفتر مقام معظم رهبری، بودجه‌ای برای راه‌اندازی مؤسسه تعیین شد و کارها آغاز گردید. بعد از آنکه پیش‌نویس اساس‌نامه از سوی دفتر مقام معظم رهبری آماده شد و دوستان اساس‌نامه را بومی‌سازی کردند و به شورای‌عالی حوزه داده شد، مجوزه تأسیس مؤسسه، از سوی این شورا صادر شد و همچنین مجوز مؤسسه از سوی وزارت ارشاد نیز دریافت شد.
□ در دهه اول فعالیت مؤسسه با چه مشکلاتی مواجه بودید؟
مشکلات و سختی‌های ابتدای کار به‌خاطر این بود که کار موضوع‌شناسی آن هم به‌صورت سازمانی سابقه چندانی نداشت و تدوین اساس‌نامه و موضوع‌شناسی روشمند کار بسیار دشواری بود. با اینکه الحمدلله حوزه‌‌های علمیه از عالمان بزرگ و محققان ارجمندی برخوردار است و در موضوعات مختلف پژوهشها و تألیفاتی انجام داده‌اند؛ اما در خصوص کار موضوع‌شناسی تا اندازه‌ای دچار محدودیت و مشکل بودیم.مانعی که در اثنای کار پیش آمد، حذف بودجه بود و به‌خاطر اینکه با بودجه‌های اندک حوزوی نمی‌توان چنین مؤسسه‌ای را اداره کرد، مؤسسه ضربه سنگینی خورد که در اثر آن، بسیاری از پروژه‌‌ها نیمه‌تمام ماند و متأسفانه تلاش‌های مؤسسه به‌همین دلیل خیلی افول کرد؛ ولی با تلاش‌های دوستان این چراغ خاموش نشد. امیدواریم که در آینده با مساعدت‌‌های مسئولان، کار به‌خوبی پیش برود.
□ نسبت به ارتباط با مراجع و فقها و مراکز علمی و مؤسسات چه اقداماتی صورت گرفته است؟
از آنجا که مؤسسه موضوع‌شناسی احکام فقهی خود را دستیار فقها می‌داند، از روز اول دیدارهائی با تمام مراجع معظم تقلید داشت و رهنمودهائی گرفت که بیشتر آنها ضبط و فیلمبرداری شده و این رهنمودها نصب‌العین قرار گرفته است. یکی از کارهای بی‌سابقه و بسیار مبارکی که در مؤسسه صورت گرفت، این است که از دفتر مراجع معظم تقلید، یک نفر از بخش استفتائات را به‌عنوان عضو کمیته فقهی مؤسسه معرفی کرده‌اند که با حضور نمایندگان مراجع معظم تقلید، موضوعات پژوهش و بررسی شده و نتایج کار به اطلاع ایشان می‌رسد.
تاکنون جلسات زیادی با موضوعات مختلف برگزار شده و برکات خوبی هم داشته است؛ حتی گاهی فتاوای برخی از فقها مبتنی بر این پژوهشها تغییر کرده و یا بر اساس آن فتوا دادند که یک نمونه آن، همین بحث حد مسافت شرعی است.
علاوه بر آن تاکنون حدود40 تفاهم‌نامه با مراکز و مؤسسات حوزوی و دانشگاهی و برخی نهادها به امضا رسیده که برخی از آنها حتی به عقد قرارداد و فعالیت‌‌های دوجانبه منتهی شده و برخی از پژوهش‌‌های مشترک هم به چاپ رسیده است.
یکی دیگر از اقدامات، دیدارهایی بوده است که دوستان همکار مؤسسه اعم از پژوهشگران و همکاران با مراکز علمی و پژوهشی و حتی صنعتی داشته‌اند. امیدواریم مؤسسه موضوع‌شناسی بتواند، دستیاری برای فقهای بزرگوار و مراجع معظم تقلید و همچنین خدمت‌گزاری برای نهادهای مختلف نظام اسلامی باشد و همچنین یاوری برای مکلفان در عمل به وظیفه شرعی آنها. ان‌شاءالله
□ دستاوردهای ده‌ساله گذشته مؤسسه چه بوده است؟
مهمترین دستاورد مؤسسه فعالیت‌‌های بنیادینی است که انجام گرفته؛ یعنی زیرساخت‌‌ها اعم از اساس‌نامه و اسناد بالادستی و راه‌اندازی مؤسسه. دستاورد دیگر تهیه لیست مفصلی از موضوعاتی است که باید درباره آنها پژوهش صورت پذیرد.
اقدام بعدی فعالیت‌‌های پژوهشی که تاکنون برخی از آنها انجام شده است و برخی هم در دست انجام است. هرچند به‌خاطر مشکلی که در بودجه پیش آمد، ما سیر نزولی داشته‌ایم. از دستاوردهای دیگر به تصویب رساندن دانش موضوع‌شناسی به‌عنوان دانشی نو در انجمن اصول حوزه بود و برگزاری دوره‌های مختلف آموزش مباحث موضوع‌شناسی. یکی دیگر از دستاوردها برگزاری جلسات و رایزنی با مرکز مدارج علمی حوزه برای تدوین پایان‌نامه‌‌های موضوع‌شناسانه بوده است.
□ چشم‌اندار مؤسسه موضوع‌شناسی را چگونه می‌بینید؟
الحمدلله افق را روشن می‌بینم. مؤسسه موضوع‌شناسی احکام فقهی و فعالیت موضوع‌شناسانه آینده درخشانی خواهد داشت. در بسیاری از دروس خارج، عنایت به مباحث موضوع‌شناسانه دو چندان شده است. بحمدالله برخی از مراکز پژوهشی هم در کنار کارهای پژوهشی خودشان، به بررسی یک سری موضوعات احکام فقهی پرداخته‌اند.
ضمن ارج نهادن به فعالت‌‌های علمی سایر مراکز امیدواریم، در پژوهشها به‌گونه‌ای عمل شود که نتیجه‌بخش باشد و از کار تکراری هم پرهیز شود.
ان‌شاءالله مؤسسه موضوع‌شناسی احکام فقهی با رفع برخی از مشکلات مال و بهره‌گیری از عقبه علمی حوزه که از رهنمود‌‌های رهبر معظم انقلاب هم بوده، گام‌‌های مؤثرتری بردارد. باید توجه کنیم که یکی از فعالیت‌‌هایی که وحدت حوزه و دانشگاه را تجلی می‌بخشد، همین فعالیت موضوع‌شناسانه است. باید این دو نهاد مقدس؛ یعنی حوزه و دانشگاه دست به دست هم کار موضوع‌شناسی فقهی را به‌خوبی انجام بدهند و نتایج معتبری را به فقهای بزرگوار عرضه کنند تا فتوا و حکم شرعی مشخص و وظیفه دست‌اندرکاران و مکلفان به خوبی روشن بشود.