آیا خواب حجیت دارد و می‌تواند ملاک عمل یا ترک عمل قرار بگیرد؟
برای پاسخ به این سؤال، توجه به چند نکته لازم به‌نظر می‌رسد.
از منظر قرآن کریم و روایات معصومان(ع) خواب دیدن (رؤیا) اهمیّت و جایگاه والایی در زندگی انسان دارد تا آن‌جا که قرآن کریم به 9 خواب از خواب‌های انبیای الهی(ع) و افراد عادّی اشاره نموده و در مواردی تعبیر آن را نیز بیان فرموده است و روایات بسیاری نیز، بر اهمیّت و نقش ویژه برخی از آنها در زندگی انسان تأکید نموده و آن را در بردارنده الهام‌ها و بشارت‌های هدایت‌بخش الهی به انسان‌های صالح و شایسته معرفی کرده‌اند.1
1. انسان وقتی به خواب می‌رود، «روح حیوانی» در بدنش باقی می‌ماند و «روح عقل» از بدنش خارج می‌شود. در واقع این روح عقل، به وسیله خداوند گرفته می‌شود و دیگر ارتباطی با حواس ظاهری بدن ندارد. خداوند این ارواح را در پیش خود نگه می‌دارد و اگر صلاح بداند، روحی برای همیشه قبض شود، آن را نگه می‌دارد و بقیّه ارواح برمی‌گردند. در این زمان که ارواح عقول آزاد هستند، می‌توانند بسیاری از وقایع آینده و الهامات الهی را ببینند. در این باره پیامبر اکرم(ص) می‌فرماید: یا علی! هر بنده‌ای که می‌خوابد، روحش به سوی پروردگار برده می‌شود. پس آنچه را در عالم ربوبی و در محضر پروردگار می‌بیند، حقّ است؛ سپس زمانی که خداوند عزیز جبّار فرمان بازگشت روح به بدن را صادر می‌کند، روح بین آسمان و زمین قرار می‌گیرد و آنچه را بین آسمان و زمین می‌بیند، رؤیاهای آشفته و غیرقابل تعبیر می‌باشد؛2 بر این اساس آیات قرآن کریم و روایات، صریحاً دلالت می‌کنند که خواب و رؤیا پدیده‌ای روحانی و نفسانی است که طی آن، ارتباط روح انسان با بدن وی کمتر می‌شود و روح به فرمان خداوند از عالم طبیعت به عالم ملکوت و عالم ربوبی منتقل شده و این توان و استعداد را پیدا می‌کند که به برخی از اسرار عالم و حوادث آینده آگاهی یابد که هر چه قابلیّت و سعه وجودی روح بیشتر باشد، بهتر می‌تواند به حقایق عالم و خبرهای غیبی دست یافته و از آنها الهام گیرد و در غیر این صورت، در تعلّقات و خاطرات مادّی خود سیر می‌کند و جز رؤیاهای آشفته و بدون تعبیر نخواهد داشت.3
2 . پذیرش نکته پیشین به‌معنای پذیرش و قبول همه خواب‌ها نیست. در روایات رؤیا بر سه بخش تقسیم شده است4:
الف) رؤیای صادقه
این رؤیا بشارت و مژده‌ای از طرف خداوند است. قابلیت تعبیر هم دارد. پیامبر اکرم(ص) فرمود: رؤیای نیک، مژده و بشارتی از جانب خداوند است. رؤیای انبیا(ع) از این امور است؛ چون همان‌گونه که آنها در حال بیداری از خطا و غفلت محفوظ و مصون هستند، در حال خواب نیز، از این امور مصونیت دارند؛ لذا رؤیای آنها حجیت دارد؛ البته خواب انبیا(ع) متفاوت است. گاهی نیازمند تعبیر است؛ مثل خواب حضرت یوسف(ع) و گاه به تعبیر نیاز ندارد و عین واقعیت است. مانند خواب حضرت ابراهیم(ع) که مأمور می‌شود تا اسماعیل را ذبح کند؛ لذا خواب اولیای الهی از جمله راه‌های ارتباط با غیب می‌باشد.
اما رؤیای افراد عادی و غیرمعصوم، به‌طور عموم نمی‌تواند معتبر باشد؛ بلکه گاهی صادق و معتبر و گاهی کاذب و غیرمعتبر است.
ب) رؤیای کاذب
این نوع از رؤیا دو قسم است: الف) ناشی از وسوسه‌ها و القائات شیطانی است. این به‌جهت ترساندن و ناراحت کردن انسان می‌باشد. در سوره مجادله، آیه 10 اشاره به‌همین نوع رؤیاست که می‌فرماید: نجوی تنها از سوی شیطان است. می‌خواهد با آن مؤمنان غمگین شوند؛ ولی نمی‌تواند هیچ‌گونه ضرری به آنها برساند. ب) ناشی از گناه و معصیت، پرخوری، پرخوابی، خستگی زیاد، بیماری، ترس و آشفتگی‌ها و بگو مگوهای روزانه و.... است. خواب‌های آشفته و پریشان و پراکنده؛ البته دارای حقیقت هستند؛ ولی معبَّر نمی‌تواند سر نخی از آن را به دست آورد.5
ج) رؤیایی که معلول اهتمام فکری انسان پیرامون موضوعی خاص در بیداری می‌باشد.
بر این اساس، آن نوع از خواب‌هایی که در اسلام از آن به رؤیای صادقه تعبیر می‌شود، نوعی الهام و به تعبیر روایات، جزئی از اجزای نبوت و یکی از وسائط و عوامل اتصال انسان به عالم غیب است و فقط این خواب‌ها قابل تعبیرند. به‌عنوان نمونه می‌توان به خواب‌هایی که رسول‌خدا(ص) دیده‌اند و تعبیر شده‌اند اشاره کرد:
خواب پیغمبر(ص) قبل از فتح مکه که نویدبخش و بشارت دهنده فتح مکه بود که همین‌گونه نیز شد.
خواب ایشان مبنی بر اینکه بوزینه‌ها (بنی‌امیه) بعد از رحلتشان بر منبر او سوار می‌شوند و همین‌گونه نیز شد و حکومت به دست بنی‌امیه افتاد و بر منبر رسول‌خدا(ص) بالا رفتند.
خواب پیامبر(ص) که از مسموم شدن امام حسن(ع) و شهید شدن امام حسین(ع) خبر می‌داد و …
بنابراین تمام خواب‌هایی که انسان می‌بیند، نمی‌تواند صحیح و دارای تأثیراتی در زندگی انسان باشد؛ بلکه برخی از این خواب‌ها منشأ شیطانی دارد و یا از تمایلات روحی انسان سرچشمه می‌گیرد. در ادامه، ذکر این نکته ضروری است که به هیچ‌عنوان خواب به‌طور مستقیم نمی‌تواند زندگی و سرنوشت انسان را عوض کند و هیچ‌گونه تأثیری به‌طور مستقیم در زندگی انسان ندارد؛ بلکه برخی از اقسام خواب می‌تواند، از برخی از حوادث آینده خبر دهد.
پس بهتر است به‌جای اینکه زندگی خود را بر پایه خواب و رؤیا بنا کنیم، با تلاش و پشتکار سعی کنیم، در برخورد با موضوعات مختلف زندگی با واقع‌نگری وارد عمل شویم تا به حق دسترسی پیدا کنیم.
تأکید می‌کنیم که در کارهای حساس خصوصاً مسائل عقیدتی، خواب حجت نیست و باید سیر و فرایند منطقی و عقلایی طی شود6.
..............................................
2. حویزی، عبدعلی‌بن جمعه، تفسیر نور‌الثقلین، ج2، ص 429، مؤسسه اسماعیلیان، چاپ چهارم، 1373؛
3. خواب و رؤیا، ص 67؛
4. البته دانشمندان خواب دیدن و رؤیا را به چهار بخش تقسیم کردند: قمی، عباس، سفینة‌البحار، ج 4، ص 494، انتشارات سنائی، تهران، بی‌تا؛
5. قرائتی، محسن، تفسیر نور، ج 6، ص 87، مرکز فرهنگى درس‌هایى از قرآن، چاپ یازدهم، تهران، 1383 ش؛
6. ر.ک: کتاب تعبیر خواب، علی منتظری، نشر هستی‌نما.
1. انسان وقتی به خواب می‌رود، «روح حیوانی» در بدنش باقی می‌ماند و «روح عقل» از بدنش خارج می‌شود. در واقع این روح عقل، به وسیله خداوند گرفته می‌شود و دیگر ارتباطی با حواس ظاهری بدن ندارد. خداوند این ارواح را در پیش خود نگه می‌دارد و اگر صلاح بداند، روحی برای همیشه قبض شود، آن را نگه می‌دارد و بقیّه ارواح برمی‌گردند. در این زمان که ارواح عقول آزاد هستند، می‌توانند بسیاری از وقایع آینده و الهامات الهی را ببینند. در این باره پیامبر اکرم(ص) می‌فرماید: یا علی! هر بنده‌ای که می‌خوابد، روحش به سوی پروردگار برده می‌شود. پس آنچه را در عالم ربوبی و در محضر پروردگار می‌بیند، حقّ است؛ سپس زمانی که خداوند عزیز جبّار فرمان بازگشت روح به بدن را صادر می‌کند، روح بین آسمان و زمین قرار می‌گیرد و آنچه را بین آسمان و زمین می‌بیند، رؤیاهای آشفته و غیرقابل تعبیر می‌باشد؛2 بر این اساس آیات قرآن کریم و روایات، صریحاً دلالت می‌کنند که خواب و رؤیا پدیده‌ای روحانی و نفسانی است که طی آن، ارتباط روح انسان با بدن وی کمتر می‌شود و روح به فرمان خداوند از عالم طبیعت به عالم ملکوت و عالم ربوبی منتقل شده و این توان و استعداد را پیدا می‌کند که به برخی از اسرار عالم و حوادث آینده آگاهی یابد که هر چه قابلیّت و سعه وجودی روح بیشتر باشد، بهتر می‌تواند به حقایق عالم و خبرهای غیبی دست یافته و از آنها الهام گیرد و در غیر این صورت، در تعلّقات و خاطرات مادّی خود سیر می‌کند و جز رؤیاهای آشفته و بدون تعبیر نخواهد داشت.3
الف) رؤیای صادقه
این رؤیا بشارت و مژده‌ای از طرف خداوند است. قابلیت تعبیر هم دارد. پیامبر اکرم(ص) فرمود: رؤیای نیک، مژده و بشارتی از جانب خداوند است. رؤیای انبیا(ع) از این امور است؛ چون همان‌گونه که آنها در حال بیداری از خطا و غفلت محفوظ و مصون هستند، در حال خواب نیز، از این امور مصونیت دارند؛ لذا رؤیای آنها حجیت دارد؛ البته خواب انبیا(ع) متفاوت است. گاهی نیازمند تعبیر است؛ مثل خواب حضرت یوسف(ع) و گاه به تعبیر نیاز ندارد و عین واقعیت است. مانند خواب حضرت ابراهیم(ع) که مأمور می‌شود تا اسماعیل را ذبح کند؛ لذا خواب اولیای الهی از جمله راه‌های ارتباط با غیب می‌باشد.
اما رؤیای افراد عادی و غیرمعصوم، به‌طور عموم نمی‌تواند معتبر باشد؛ بلکه گاهی صادق و معتبر و گاهی کاذب و غیرمعتبر است.
ب) رؤیای کاذب
این نوع از رؤیا دو قسم است: الف) ناشی از وسوسه‌ها و القائات شیطانی است. این به‌جهت ترساندن و ناراحت کردن انسان می‌باشد. در سوره مجادله، آیه 10 اشاره به‌همین نوع رؤیاست که می‌فرماید: نجوی تنها از سوی شیطان است. می‌خواهد با آن مؤمنان غمگین شوند؛ ولی نمی‌تواند هیچ‌گونه ضرری به آنها برساند. ب) ناشی از گناه و معصیت، پرخوری، پرخوابی، خستگی زیاد، بیماری، ترس و آشفتگی‌ها و بگو مگوهای روزانه و.... است. خواب‌های آشفته و پریشان و پراکنده؛ البته دارای حقیقت هستند؛ ولی معبَّر نمی‌تواند سر نخی از آن را به دست آورد.5
ج) رؤیایی که معلول اهتمام فکری انسان پیرامون موضوعی خاص در بیداری می‌باشد.
بر این اساس، آن نوع از خواب‌هایی که در اسلام از آن به رؤیای صادقه تعبیر می‌شود، نوعی الهام و به تعبیر روایات، جزئی از اجزای نبوت و یکی از وسائط و عوامل اتصال انسان به عالم غیب است و فقط این خواب‌ها قابل تعبیرند. به‌عنوان نمونه می‌توان به خواب‌هایی که رسول‌خدا(ص) دیده‌اند و تعبیر شده‌اند اشاره کرد:
خواب پیغمبر(ص) قبل از فتح مکه که نویدبخش و بشارت دهنده فتح مکه بود که همین‌گونه نیز شد.
خواب ایشان مبنی بر اینکه بوزینه‌ها (بنی‌امیه) بعد از رحلتشان بر منبر او سوار می‌شوند و همین‌گونه نیز شد و حکومت به دست بنی‌امیه افتاد و بر منبر رسول‌خدا(ص) بالا رفتند.
خواب پیامبر(ص) که از مسموم شدن امام حسن(ع) و شهید شدن امام حسین(ع) خبر می‌داد و …
بنابراین تمام خواب‌هایی که انسان می‌بیند، نمی‌تواند صحیح و دارای تأثیراتی در زندگی انسان باشد؛ بلکه برخی از این خواب‌ها منشأ شیطانی دارد و یا از تمایلات روحی انسان سرچشمه می‌گیرد. در ادامه، ذکر این نکته ضروری است که به هیچ‌عنوان خواب به‌طور مستقیم نمی‌تواند زندگی و سرنوشت انسان را عوض کند و هیچ‌گونه تأثیری به‌طور مستقیم در زندگی انسان ندارد؛ بلکه برخی از اقسام خواب می‌تواند، از برخی از حوادث آینده خبر دهد.
پس بهتر است به‌جای اینکه زندگی خود را بر پایه خواب و رؤیا بنا کنیم، با تلاش و پشتکار سعی کنیم، در برخورد با موضوعات مختلف زندگی با واقع‌نگری وارد عمل شویم تا به حق دسترسی پیدا کنیم.
تأکید می‌کنیم که در کارهای حساس خصوصاً مسائل عقیدتی، خواب حجت نیست و باید سیر و فرایند منطقی و عقلایی طی شود6.
نتیجه
نظر به اینکه خواب اقسامی دارد و همه آنها صادق نیستند؛ بلکه برخی از آنها دروغ یا معلول اهتمام فکری انسان پیرامون موضوعی خاص در بیداری هستند؛ لذا بسیاری از آنها حجت نیستند و در امور مهم و اعتقادات، نمی‌توان به آن تمسک جسته و از آنها بهره برد.
منبع: مرکز مطالعات و پاسخگویی به شبهات حوزهنظر به اینکه خواب اقسامی دارد و همه آنها صادق نیستند؛ بلکه برخی از آنها دروغ یا معلول اهتمام فکری انسان پیرامون موضوعی خاص در بیداری هستند؛ لذا بسیاری از آنها حجت نیستند و در امور مهم و اعتقادات، نمی‌توان به آن تمسک جسته و از آنها بهره برد.
..............................................
پی نوشت‌ها
1. منتظری، علی، خواب و رؤیا، ص 50، نشر هستی‌نما، 1383؛2. حویزی، عبدعلی‌بن جمعه، تفسیر نور‌الثقلین، ج2، ص 429، مؤسسه اسماعیلیان، چاپ چهارم، 1373؛
3. خواب و رؤیا، ص 67؛
4. البته دانشمندان خواب دیدن و رؤیا را به چهار بخش تقسیم کردند: قمی، عباس، سفینة‌البحار، ج 4، ص 494، انتشارات سنائی، تهران، بی‌تا؛
5. قرائتی، محسن، تفسیر نور، ج 6، ص 87، مرکز فرهنگى درس‌هایى از قرآن، چاپ یازدهم، تهران، 1383 ش؛
6. ر.ک: کتاب تعبیر خواب، علی منتظری، نشر هستی‌نما.