اخلاق در حوزه - شماره 703
مراتب خلوص
آیت‌الله‌العظمی صافی گلپایگانی(قد)
مرتبه اول، این است که عمل از ریا و نمایاندن آن به غیر و به‌جهت کسب معروفیّت نزد مردم و جلب محبوبیّت نزد غیرخدا، خالص و پاک باشد. اگر به مقدار کم هم ریا در عمل وارد شود، عمل را بیاثر، هباءً منثوراً و باطل مینماید؛ البتّه پاک کردن و خالص ساختن عمل از ریا اگرچه به‌ظاهر ساده و آسان است؛ ولی در واقع دشوار و کار مخلصان و موحّدان است.
از حضرت رسولاکرم(ص) می‌فرمایند :«إِنَّ أَخْوَفَ مَاأَخَافُ عَلَیْکُمُ‌الشِّرْکُ الْأَصْغَرُ». قَالُوا: وَمَاالشِّرْکُ الْأَصْغَرُ یَا رَسُولَ‌اللهِ قَالَ: «الرِّئاءُ»؛1«ترسناک‌ترین چیزی که از آن بر شما میترسم، شرک کوچک‌تر است». عرض کردند: شرک کوچک‌تر چیست؟ فرمود: «ریا».
ظاهر خبر، مطلق شرک است؛ لذا حتّی شامل اطاعت‌های کورکورانه از مستکبران، اقویا، اطاعت‌های حزبی، برنامهها، قوانین غیرالهی، نظامات مصنوعه بشری و خضوع در برابر ارباب مناصب و مقامات و حتّی صاحبان مقامات مذهبی که حاکی از تملّق و چاپلوسی است، میشود.
در حدیث است که:«مَنْ أَتَی غَنِیّاً فَتَوَاضَعَ لِغِنَاهُ ذَهَبَ ثُلْثَا دِینِهِ»؛2 «هرکس برای ثروتمندی به‌خاطر ثروتش تواضع کند، دوثلث دینش از بین میرود».
به هرحال روایات در مذمّت ریا، مستفیض بلکه متواتر است و علاوه بر بطلان عمل به‌واسطه ریا، عمل عبادی ریایی، حرام و از گناهان بزرگ است و غیرعبادی اگرچه حرام نباشد، خلاف توحید موحّدان کامل است و عمل اگرچه قصد ریا در آن مستقلّ نباشد و ضمیمه قصد قربت باشد، مقبول نیست و ثواب و پاداش ندارد و ریایی است.
تذکر لازم در اینجا این است که باید در مسئله ریا و اخلاص در عمل به احکام فقهی نیز توجّه نمود؛ مثلاً همانطور که گفته شد، ریا به هر شکل و به هر قدر در عبادت وارد شود، آن عبادت را باطل مینماید و اگر عبادت دارای اجزایی است که به‌هم مرتبط هستند و مجموع آنها به‌عنوان مجموع مأمورٌبه باشد، اگر در یک جزء کوچک آن اگرچه مدّ ]وَلَاالضَّالِّینَ[3باشد، ریا وارد شود، کلّ آن و اجزای دیگر همه باطل میشود.
در مسئله خلوص نیّت، سخن بسیار است و حصول مراتب عالیه آن، صعب و دشوار است و برای هرکسی حاصل نمیشود؛ لذا شخص باید در مقام رسیدن به خلوص نیّت، بسیار دقیق باشد و همیشه خود را متّهم بداند و بداند که اخلاص در عمل به‌خصوص اگر در همه اعمال باشد به این آسانی‌ها حاصل نمیشود و مراقبه و مشارطه لازم است. اینکه در حدیث است: «مَنْ أَخْلَصَ لِلهِ أَرْبَعینَ یَوْماً فَجَّرَاللهُ یَنابیعَ‌الْحِکْمَةِ مِنْ قَلبِهِ عَلی لِسانِه»4
اگرچه به‌ظاهر سهل و آسان جلوه میکند؛ ولی اهل تقوا و ریاضت، خودساختگان و کاملین در اخلاق میدانند که چهل صباح خلوص لله و کنارگذاشتن دواعی و انگیزههای غیرخدایی چقدر دشوار است؛ حتّی یک بیست وچهار ساعت آن هم، دشوار است.
وقتی چهل بامداد یا چهل شبانه‌روز اخلاص در عمل، این اثر بزرگ و عمده را داشته باشد، چهل سال و همه عمر چه آثار بزرگ و ثمرات مهمی را خواهد داشت، خدا میداند.
ثواب اعمال نیز برحسب خلوص نیّات مختلف میشود؛ ممکن است در اثر خلوص نیّت یک عمل کوچکِ شخصی از جهت ثواب از عمل به ظاهر بسیار بزرگ دیگری، اجر و ثوابش بیشتر باشد و یک دینار انفاق از یک نفر، از یک‌میلیون دینار انفاق دیگری مقبول‌تر باشد.
یکی از مظاهر بارز این اخلاص، حضور بیقیدوشرط سیّدالشّهدا(ع) برای درک فیض شهادت است. بدیهی است، اگر انسان در راه مقصد، هدف و محبوبش دل به مرگ قطعی و شهادت حتمی نهاد و به پای خود با امکان حفظ حیات از مرگ استقبال نمود، عالی‌ترین علامت بارز خلوص را نشان داده است. امام‌حسین(ع) و یاران و اصحابش همه، آگاهانه تن به مرگ داده و از آن با کمال قدرت روح و توکّل بر خدا استقبال نمودند.
پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر آیت‌الله‌العظمی صافی گلپایگانی.
..............................................
پی نوشت‌ها
1. احمد‌بن حنبل، مسند، ج5، ص429 428؛ هیثمی؛
2 . نهج‌البلاغه، حکمت 228 (ج4، ص50)؛
3. حمد، 7؛
4. ابن‌فهد حلی، عدةالداعی، ص218.
مرتبه اول، این است که عمل از ریا و نمایاندن آن به غیر و به‌جهت کسب معروفیّت نزد مردم و جلب محبوبیّت نزد غیرخدا، خالص و پاک باشد. اگر به مقدار کم هم ریا در عمل وارد شود، عمل را بیاثر، هباءً منثوراً و باطل مینماید؛ البتّه پاک کردن و خالص ساختن عمل از ریا اگرچه به‌ظاهر ساده و آسان است؛ ولی در واقع دشوار و کار مخلصان و موحّدان است.
از حضرت رسولاکرم(ص) می‌فرمایند :«إِنَّ أَخْوَفَ مَاأَخَافُ عَلَیْکُمُ‌الشِّرْکُ الْأَصْغَرُ». قَالُوا: وَمَاالشِّرْکُ الْأَصْغَرُ یَا رَسُولَ‌اللهِ قَالَ: «الرِّئاءُ»؛1«ترسناک‌ترین چیزی که از آن بر شما میترسم، شرک کوچک‌تر است». عرض کردند: شرک کوچک‌تر چیست؟ فرمود: «ریا».
ظاهر خبر، مطلق شرک است؛ لذا حتّی شامل اطاعت‌های کورکورانه از مستکبران، اقویا، اطاعت‌های حزبی، برنامهها، قوانین غیرالهی، نظامات مصنوعه بشری و خضوع در برابر ارباب مناصب و مقامات و حتّی صاحبان مقامات مذهبی که حاکی از تملّق و چاپلوسی است، میشود.
در حدیث است که:«مَنْ أَتَی غَنِیّاً فَتَوَاضَعَ لِغِنَاهُ ذَهَبَ ثُلْثَا دِینِهِ»؛2 «هرکس برای ثروتمندی به‌خاطر ثروتش تواضع کند، دوثلث دینش از بین میرود».
به هرحال روایات در مذمّت ریا، مستفیض بلکه متواتر است و علاوه بر بطلان عمل به‌واسطه ریا، عمل عبادی ریایی، حرام و از گناهان بزرگ است و غیرعبادی اگرچه حرام نباشد، خلاف توحید موحّدان کامل است و عمل اگرچه قصد ریا در آن مستقلّ نباشد و ضمیمه قصد قربت باشد، مقبول نیست و ثواب و پاداش ندارد و ریایی است.
تذکر لازم در اینجا این است که باید در مسئله ریا و اخلاص در عمل به احکام فقهی نیز توجّه نمود؛ مثلاً همانطور که گفته شد، ریا به هر شکل و به هر قدر در عبادت وارد شود، آن عبادت را باطل مینماید و اگر عبادت دارای اجزایی است که به‌هم مرتبط هستند و مجموع آنها به‌عنوان مجموع مأمورٌبه باشد، اگر در یک جزء کوچک آن اگرچه مدّ ]وَلَاالضَّالِّینَ[3باشد، ریا وارد شود، کلّ آن و اجزای دیگر همه باطل میشود.
در مسئله خلوص نیّت، سخن بسیار است و حصول مراتب عالیه آن، صعب و دشوار است و برای هرکسی حاصل نمیشود؛ لذا شخص باید در مقام رسیدن به خلوص نیّت، بسیار دقیق باشد و همیشه خود را متّهم بداند و بداند که اخلاص در عمل به‌خصوص اگر در همه اعمال باشد به این آسانی‌ها حاصل نمیشود و مراقبه و مشارطه لازم است. اینکه در حدیث است: «مَنْ أَخْلَصَ لِلهِ أَرْبَعینَ یَوْماً فَجَّرَاللهُ یَنابیعَ‌الْحِکْمَةِ مِنْ قَلبِهِ عَلی لِسانِه»4
اگرچه به‌ظاهر سهل و آسان جلوه میکند؛ ولی اهل تقوا و ریاضت، خودساختگان و کاملین در اخلاق میدانند که چهل صباح خلوص لله و کنارگذاشتن دواعی و انگیزههای غیرخدایی چقدر دشوار است؛ حتّی یک بیست وچهار ساعت آن هم، دشوار است.
وقتی چهل بامداد یا چهل شبانه‌روز اخلاص در عمل، این اثر بزرگ و عمده را داشته باشد، چهل سال و همه عمر چه آثار بزرگ و ثمرات مهمی را خواهد داشت، خدا میداند.
ثواب اعمال نیز برحسب خلوص نیّات مختلف میشود؛ ممکن است در اثر خلوص نیّت یک عمل کوچکِ شخصی از جهت ثواب از عمل به ظاهر بسیار بزرگ دیگری، اجر و ثوابش بیشتر باشد و یک دینار انفاق از یک نفر، از یک‌میلیون دینار انفاق دیگری مقبول‌تر باشد.
یکی از مظاهر بارز این اخلاص، حضور بیقیدوشرط سیّدالشّهدا(ع) برای درک فیض شهادت است. بدیهی است، اگر انسان در راه مقصد، هدف و محبوبش دل به مرگ قطعی و شهادت حتمی نهاد و به پای خود با امکان حفظ حیات از مرگ استقبال نمود، عالی‌ترین علامت بارز خلوص را نشان داده است. امام‌حسین(ع) و یاران و اصحابش همه، آگاهانه تن به مرگ داده و از آن با کمال قدرت روح و توکّل بر خدا استقبال نمودند.
پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر آیت‌الله‌العظمی صافی گلپایگانی.
..............................................
پی نوشت‌ها1. احمد‌بن حنبل، مسند، ج5، ص429 428؛ هیثمی؛
2 . نهج‌البلاغه، حکمت 228 (ج4، ص50)؛
3. حمد، 7؛
4. ابن‌فهد حلی، عدةالداعی، ص218.