اخلاق الهی صدیقه طاهره، حضرت فاطمه زهرا(س) در آیینه روایات
اخلاق الهی به آن دسته از ویژگی‌های اخلاقی‌ای که مربوط به حوزه ارتباط بنده با خدای متعال است، اطلاق می‌گردد و در واقع به شکل‌گیری و سامان‌دهی ارزش‌های حاکم بر رابطه انسان با آفریدگار خویش مربوط می‌شود.
علیرضا مکتب‌دار؛ پژوهشگر دینی و طلبه حوزه علمیه قم
ولادت و خاندان
بسیارى از مورّخان، ولادت فاطمه(س) را پنج سال پیش از بعثت رسول خدا(ص)، در سال تجدید بناى کعبه نوشتهاند.2 اما مشهورترین اقوال در اخبار شیعه این است که حضرت صدیقه طاهره(س) در سال پنجم پس از بعثت در روز بیستم جمادى‌الثانی در شهر مکه متولد شد و در هنگام وفات پدر بزرگوارش هیجده سال و چند ماه از عمر شریفش گذشته بود. 3و4 داستان ولادت ایشان خواندنی است. 5 فاطمه(س) تنها فرزند به‌جامانده از پیامبر اکرم(ص) است.
او دارای شریف‌ترین نسب خانوادگی است؛ چنانکه گفته‌اند: او از شریف‌ترین افراد امت پیامبر است؛ پیامبر(ص) پدر او، خدیجه(س) مادرش، علی(ع) همسرش و حسن و حسین(ع) که آقای جوانان اهل بهشت‌اند، فرزندان اویند.6
فاطمه(س) در نگاه پیامبر(ص)
در روایات فراوانی که در منابع معروف اهل سنت از پیامبر گرامی اسلام(ص) نقل شده، با تعابیر متنوعی بر برتری فاطمه زهرا(س) بر همه زنان هستی تصریح شده است.
۱. «إن افضل نساء اهل‌الجنه خدیجه بنت خویلد و فاطمه بنت محمد(ص) و مریم بنت عمران و آسیه بنت مزاحم؛ برترین زنان بهشت خدیجه دختر خویلد و فاطمه دختر محمد(ص) و مریم دختر عمران و آسیه دختر مزاحم است (همسر فرعون).»7
۲. پیغمبر اکرم(ص) در بیماریی که به رحلت ایشان انجامید، آنگاه که بی‌تابی فاطمه(س) را دید، فرمود: یا فاطمه ألا ترضین ان‌تکونی سیده نساءالعالمین و سیده نساء هذه الامه و سیده نساء‌المؤمنین؟؛ ای فاطمه! آیا راضی نیستی که تو برترین بانوی زنان جهان و بانوی زنان این امت و بانوی زنان با ایمان باشی؟»8
همان‌گونه که روشن است، در این سخن، برتری فاطمه(س) بر سایر زنان به‌صورت مطلق ذکر شده و نام هیچ‌کس در کنار نام ایشان مطرح نگردیده است.
۳. در حدیث دیگری نیز از همان حضرت(ص) این معنی به‌صورت مطلق آمده است: در آن هنگام که فاطمه(س) بیمار شده بود و پیامبر(ص) این سخن را به جمعی از اصحاب گفت، آنها پیشنهاد کردند که از آن بانوی بزرگوار عیادت کنند. پیامبر برخاست و با جمعی از یاران به سوی خانه فاطمه(س) آمد، نخست از بیرون خانه صدا زد که دخترم خودت را بپوشان؛ چون جمعی از یاران به عیادت تو می‌آیند و از آنجا که لباس دخترش فاطمه(س) کافی نبود، عبای خود را از پشت در به ایشان داد!
پیامبر(ص) و یاران وارد شدند و بعد از عیادت از خانه بیرون آمدند و رو به یکدیگر کرده و از بیماری فاطمه(س) اظهار تأسف می‌کردند. پیغمبر اکرم(ص) رو به آنها کرد و فرمود: «اما انّها سیده‌النساء یوم‌القیامه؛ بدانید او بانوی تمام زنان در قیامت است.»9
۴. صحیح بخاری، معروفترین منبع حدیث اهل‌سنت از قول عایشه این چنین روایت می‌کند:
روزی فاطمه(س) نزد پیامبر(ص) آمد. راه رفتنش درست مانند راه رفتن او بود. پیغمبر اکرم(ص) فرمود: خوش آمدی دخترم! سپس او را طرف راست و یا چپ خود نشاند. بعد رازی در گوش او گفت و به دنبال آن فاطمه(س) گریان شد. من (عایشه) گفتم: چرا گریه می‌کنی؟ بار دیگر پیامبر(ص) راز دیگری به او گفت و این بار فاطمه(س) خندان شد. گفتم: من تا امروز شادیی که این‌چنین با غم نزدیک باشد، ندیده بودم و از علت آن سؤال کردم. فاطمه(س) گفت: من سرّ رسول خدا را فاش نمی‌کنم. این راز فاش نشد تا اینکه پیامبر(ص) از دنیا رفت. آنگاه از فاطمه(س) درباره راز آن گریه و خنده سؤال کردم، گفت: بار نخست پیامبر(ص) به من فرمود: جبرئیل هر سال یک بار قرآن را بر من عرضه می‌داشت؛ اما امسال دوبار عرضه داشت و من فکر می‌کنم، دلیل این نزول دوباره آن است که اجل من نزدیک شده و تو اولین کسی خواهی بود که به من ملحق می‌شوی. من هنگامی که این سخن را شنیدم گریه کردم؛ اما پیامبر(ص) سپس فرمود: «اما ترضین ان‌تکونی سیده نساء اهل‌الجنه و نساء‌المؤمنین؟؛ آیا تو راضی نمی‌شوی که بانوی زنان اهل بهشت یا زنان با ایمان باشی؟ و من هنگامی این سخن را شنیدم، شاد و خندان شدم.»10
از بررسی مجموع این احادیث به‌خوبی روشن می‌شود که اگر در یک‌جا فاطمه(س) یکی از چهار زن بزرگ جهان معرفی شده، هیچ منافاتی با این معنی ندارد که او از میان آن چهار زن برترین آنها باشد. شاهد این سخن علاوه بر آنچه از لابلای احادیث گذشته استفاده می‌شد، حدیث زیر است:
۵. در کتاب ذخائر‌العقبی از ابن‌عباس از پیغمبر اکرم(ص) چنین نقل شده است:
«اَرْبَعُ نِسْوَة سَیِّداتُ ساداتِ عالَمِهِنَّ: مَرْیَمُ بِنْتُ عِمْرانَ وَ آسِیَةُ بِنْتُ مُزاحِم وَ خَدیجَةُ بِنْتُ خُوَیْلِد وَ فاطِمَةُ بِنْتُ مُحَمَّد و اَفْضَلُهُنَّ فاطِمَةُ؛ چهار زن بانوى بانوان جهان خود بودند: مریم دختر عمران، آسیه دختر مزاحم و خدیجه دختر خویلد و فاطمه دختر محمّد(ص) و از همه آنها برتر فاطمه(س) بود.»11 تعبیر به افضلیت فاطمه(س) نسبت به سه بانوی دیگر، مسائل زیادی را دربر دارد و بیان‌گر مقام علمی، تقوی، ایثار، فداکاری و سایر ملکات فاضله در وجود آن بانوی گرامی است که به گوشه‌ای از آنها در این نوشتار می‌پردازیم.
پیامبر اکرم(ص) به جناب سلمان فرمود: «یا سَلْمانُ اِنَّ اِبْنَتی فاطِمَهَ مَلَأَ اللّه قَلْبَها وَ جَوارِحَها إیماناً وَ یَقیناً اِلی مَشاشِها تَغَرّقَتْ لِطاعَةِ‌الله؛ ای سلمان! به‌راستی که خداوند قلب و اعضای فاطمه(س) تا استخوان‌هایش را از ایمان و یقین آکنده ساخته است؛ به‌گونه‌ای که در طاعت خدا جدیّت دارد.» 12
حضرت صدیقه زهرا(س) که خود به زیور ایمان آراسته بود، در خطبه خود در مورد اهمیت و آثار ایمان می‌فرماید: «فَجَعَلَ الله الْایمانَ تَطْهیراً لَکُمْ مِنَ‌الشِّرکِ؛ خداوند ایمان را براى تطهیر قلوب شما، از آلودگى شرک قرار داده است.»13
ب) عشق و اخلاص
زهرا(س) در اوج قله اخلاص بود. او در جواب پدرش که می‌فرمود: دخترم ! هم‌اکنون جبرئیل در نزد من است و از جانب خدا پیام آورده که هر چه بخواهى تحقق می‌یابد، می‌فرماید: «شَغَلَنی عَنْ مَسأَلته لَذَّة خِدْمَته، لا حاجَة لی غیر النَّظر اِلی وَجْهِهِ‌الْکَریم؛ لذتی که از خدمت به حضرت حق می‌برم، مرا از هر خواهشی باز داشته است. حاجتی جز این ندارم که پیوسته ناظر جمال زیبا و والای خداوند باشم.»14
آن حضرت درباره اهمیت اخلاص‌ورزی فرمود: «من اصعد الی‌الله خالص عبادته، اهبط‌الله عزوجل الیه افضل مصلحته؛ هرکه عبادت خالصانه خود را به درگاه خدا فرا برد، خداوند عز و جل، بهترین چیزى را که به صلاح اوست، برایش فرو فرستد.» 15
ج) عبادت
فراوانی عبادت فاطمه(س) در این سخن امام حسن مجتبی(ع) به‌خوبی آشکار است. امام می‌فرمایند: در شب جمعه‌ای مادرم فاطمه(س) را در محراب عبادت دیدم که تا صبح در کوع و سجده بود و برای مؤمنان به‌نام دعا می‌فرمود.16
حسن بصرى که از نظر اهل‌سنّت یکى از عبّاد و زهّاد است، درباره عبادت فاطمه زهرا(س) مى‌گوید: «ما کان فی‌الدنیا اعبد من فاطمه کانت تقوم حتی تتورم قدماها؛ در میان این امت، عبادت کسى از فاطمه(س) بیشتر نبود؛ زیرا آن‌قدر روى پاهاى خود در مقام عبادت مىایستاد که پاهایش ورم مىکرد». 17
امام صادق(ع) درباره سبب نام‌گذاری حضرت فاطمه(س) به «بتول» فرمود: «سُمِیَّت فَاطِمَةُ(س) بِالبَتُولِ لِانقِطِاعِهِا اِلی عِبَادَة‌الله تَعَالَی؛ حضرت فاطمه(س) به این جهت «بتول» نامیده شد که از همه بریده بود و دل به خداوند متعال بسته بود.»18
حسن مثنى، فرزند حضرت امام حسن(ع)، نزد عموى خویش، حضرت امام حسین(ع) براى خواستگارى یکى از دخترانش (فاطمه یا سکینه) آمد. امام حسین(ع) به او فرمودند:« فاطمه را براى تو اختیار می‌کنم؛ زیرا به مادرم فاطمه شبیه‌تر است. او در دیانت، تمام شب را بیدار بوده و روز را روزه می‌گیرد و در شکل و جمال شبیه حورالعین است.» 19
د) رضا و توکل
رضا در لغت به‌معناى خشنودى، خوشدلى و تسلیم شدن است و در اصطلاح عرفانى عبارت است از رفع کراهت قلب نسبت به مقدرات و شیرین شدن سختی‌هاى احکام قضا و قدر. فاطمه(س) به این مقام بزرگ دست یافته بود. ایشان در اوج این مقام قرار داشت و اراده ایشان در اراده خدای تعالی مستهلک شده بود؛ از این رو به القاب «راضیه» و «مرضیه» آراسته شدند. در زندگی آن‌حضرت، خدا و اراده خداوند محور بود و ایشان در تمام زندگی، رفتارهایش را با رضایت خدا می‌سنجید و می‌فرمود: «اللّهُمَّ انّی اسْئَلُک الْهُدی وَالتُّقی وَالْعِفافَ وَالْغِنی وَالْعَمَلَ بِما تُحِبُّ وَ تَرْضی»20 و نیز در همه امور خود به او توکل می‌نمود. آن هنگام که پیامبر(ص) پیش از تولد فرزندش حسین(ع) خبر از شهادت او داد، فاطمه از رضا به قضای الهی گفت. 21
کسب رضایت خداوند، اصلی مهم در زندگی آن‌حضرت بود. پس از قبول همسری علی(ع)، زنان قریش زبان به سرزنش و طعنه گشودند که چرا همسری مردی فقیر و تهیدست چون علی را انتخاب کرده‌ای؟ فرمود: «رضیتُ بما رضی‌الله و رسوله».22
ایشان در اوج علاقه‌ای که به همسرش داشت، باز هم محبت و رضای خدا را بالاتر می‌دانست. در فرازهایی از مناجات ایشان آمده است: «یا رب لیست من احد غیرک تئلج بها صدری و تسرّ بها نفسی و تقر بها عینی؛ خداوندا، احدی به جز تو سینه‌ام را خنک نمی‌کند و نفسم را مسرور نمی‌نماید و هیچ‌کس جز تو چشم مرا روشنی نمی‌دهد.»23
ه) صبر
در فرهنگ قرآن و اهل‌بیت(ع) صبر از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است. واژه صبر در کنار واژه ایمان، از واژگان پربسامد در فرهنگ است. صبر در ثبات نفس و اطمینان خاطر برخاسته از ایمانی استوار ریشه دارد که سبب می‌شود، افراد دارای صبر در مقابل حوادث و مضطرب نشدن در کشاکش سختی‌ها و حوادث ناگوار، نمودِ وجود صبر در نهاد انسان‌های شکیباست که البته خود این صبر بر پایه ایمانی ژرف استوار گردیده است. ابن‌قیم جوزی، از عالمان شهیر اهل‌سنت درباره این ویژگی حضرت بیانی قابل تأمل دارد. او می‌نویسد: «... فرفع‌اللّه لها بصبرها و احتسابها من‌الدرجات ما فضّلت به على نساءالعالمین.» 24
در زیارتنامه آن‌حضرت چنین می‌خوانیم: «یا مُمْتَحَنَةُ! امْتَحَنَکِ اللَّهُ الَّذِى خَلَقَکِ قَبْلَ انْ یَخْلُقَکِ فَوَجَدَکِ لِما امْتَحَنَکِ صابِرَة؛ ای امتحان شده! آن کسی که تو را آفرید، تو را امتحان کرد، قبل از اینکه تو را بیافریند. پس تو را در مقابل آنچه که به آن امتحان کرد، صبور یافت.»25 این فراز از زیارت به‌خوبی گواه آن است که فاطمه(س) با صبر و شکیبایی از تمام آزمون‌های الهی سربلند بیرون آمد. داستان بخشیدن سه وعده غذا به تهیدست و یتیم و اسیر در عین گرسنگی و با آب خالی افطار کردن، جلوه‌ای از این سربلندی حضرت در برابر آزمون‌های الهی است. صبری که به‌فرموده خود آن بانو، اسباب جلب پاداش‌های الهی است: «خداوند صبر و شکیبایی را وسیلهای برای جلب پاداش الهی قرار داد تا در مقابل آن، از رحمت بیکران الهی بهرهمند شوند»26 و او پس از این صبر و شکیبایی، پاداش نیکویی از خدای خویش دریافت نمود.
و) خوف و خشیت
شریف‌ترین لقب حضرت زهرا(س) تقیه می‌باشد؛ به‌معناى کسى که از خدا بترسد و خدا را حاضر داند و از گناهان دورى و پرهیز کند. فاطمه زهرا(س) عین و خود کلمه تقوى است و هیچ‌یک از زنان عالم، همانند آن‌حضرت خوف و خشیت از خداوند را نداشت. یکى از ویژگی‌های اخلاقی حضرت صدیقه طاهره(س) در حوزه اخلاق الهی، خوف و خشیت ایشان است. آن‌حضرت با شنیدن خبر نزول آیه شریفه: ]وَإِنَّ جَهَنَّمَ لَمَوْعِدُهُمْ أَجْمَعِینَ٭ لَهَا سَبْعَةُ أَبْوَابٍ لِّکُلِّ بَابٍ مِّنْهُمْ جُزْءٌ مَّقْسُومٌ[ (حجر: 43-44) با صورت بر زمین افتاد؛ درحالی‌که زیر لب این جمله را زمزمه می‌کرد: «وای! وای! بر کسی که داخل آتش جهنم گردد.»27
دیلمی در ارشادالقلوب درباره این ویژگی حضرت می‌نویسد: «کانت فاطمه تنهج فی‌الصلاة من خیفه‌الله تعالی؛ حضرت فاطمه(س) به‌هنگام نماز، نفسش به شماره مى‌افتاد.» 28
در روایت دیگری وارد شده که خداوند به فرشتگان فرمود: «بنده من فاطمه را مشاهده کنید،. چگونه در برابر من ایستاده که از خوف من، بندهایش می‌لرزد و با قلب و روح خود به عبادت من می‌پردازد.» 29
..............................................
پی نوشت‌ها
1. الغیبه، ص 286؛
2. تاریخ پیامبر اسلام(ص)، ص 79؛
3. ترجمه إعلام‌الورى، ص221؛
4. اما اهل‌سنت بر این باورند که ایشان در سال پنجم قبل از بعثت زاده شده‌اند. رک: الدرالنظیم، الشامی، ص451؛
5. رک: زندگانى حضرت زهرا(س)، ترجمه بحارالأنوار، ص 33؛
6. الموسوعة الکبرى عن فاطمةالزهرا(س)، ج6، ص 150؛
7. الدرالمنثور، ج 8، 229؛
8. مستدرک الصحیحین، ج 3، ص 170؛
9. المناقب، ج 3، ص 323؛
10. عوالم‌العلوم، ج 11، ص 1055؛
11. عوالم‌العلوم، ج 11، ص 122؛
12. بحارالانوار، ج 43، ص 46؛ مناقب، ج 3، ص 337؛
13. بحارالأنوار، ج 29، ص222؛
14. فرهنگ سخنان فاطمه(س)، ص 91؛
15. تنبیه‌الخواطر، ص 108؛
16. فاطمةالزهرا(س) بهجة قلب‌المصطفى(ص)، ص214؛
17. علل‌الشرائع، ج 1ص 181 ح 1؛ کشف‌الغمة، ج1 ص 468؛ دلائل‌الامامة، ص 56؛ بحارالانوار، ج 43 ص 82 ح 3؛
18. عوالم‌العلوم و‌المعارف، ج 11، ص 80؛
19. الارشاد، ج 2، ص 26؛
20. بحارالانوار، ج 87، ص 339؛
21. کلینی، 1363، 1، 462؛
22. مناقب، ابن‌شهر آشوب، ج 3، ص 344؛
23. صحیفة‌الزهرا(س) ، ص 49؛
24. الموسوعة الکبرى عن فاطمة‌الزهراء(س)، ج21، ص39؛
25. تهذیب‌الأحکام، ج۶، ص۹، باب ۳؛
26. الاحتجاج، ص99، کشف‌الغمه، ص43؛
27. بحارالانوار، ج 43، ص 28؛
28. ارشادالقلوب، ج 1، ص105؛
29. فاطمة(س) من‌المهد الی‌اللحد، 173.
بسیارى از مورّخان، ولادت فاطمه(س) را پنج سال پیش از بعثت رسول خدا(ص)، در سال تجدید بناى کعبه نوشتهاند.2 اما مشهورترین اقوال در اخبار شیعه این است که حضرت صدیقه طاهره(س) در سال پنجم پس از بعثت در روز بیستم جمادى‌الثانی در شهر مکه متولد شد و در هنگام وفات پدر بزرگوارش هیجده سال و چند ماه از عمر شریفش گذشته بود. 3و4 داستان ولادت ایشان خواندنی است. 5 فاطمه(س) تنها فرزند به‌جامانده از پیامبر اکرم(ص) است.
او دارای شریف‌ترین نسب خانوادگی است؛ چنانکه گفته‌اند: او از شریف‌ترین افراد امت پیامبر است؛ پیامبر(ص) پدر او، خدیجه(س) مادرش، علی(ع) همسرش و حسن و حسین(ع) که آقای جوانان اهل بهشت‌اند، فرزندان اویند.6
فاطمه(س) در نگاه پیامبر(ص)
در روایات فراوانی که در منابع معروف اهل سنت از پیامبر گرامی اسلام(ص) نقل شده، با تعابیر متنوعی بر برتری فاطمه زهرا(س) بر همه زنان هستی تصریح شده است.
۱. «إن افضل نساء اهل‌الجنه خدیجه بنت خویلد و فاطمه بنت محمد(ص) و مریم بنت عمران و آسیه بنت مزاحم؛ برترین زنان بهشت خدیجه دختر خویلد و فاطمه دختر محمد(ص) و مریم دختر عمران و آسیه دختر مزاحم است (همسر فرعون).»7
۲. پیغمبر اکرم(ص) در بیماریی که به رحلت ایشان انجامید، آنگاه که بی‌تابی فاطمه(س) را دید، فرمود: یا فاطمه ألا ترضین ان‌تکونی سیده نساءالعالمین و سیده نساء هذه الامه و سیده نساء‌المؤمنین؟؛ ای فاطمه! آیا راضی نیستی که تو برترین بانوی زنان جهان و بانوی زنان این امت و بانوی زنان با ایمان باشی؟»8
همان‌گونه که روشن است، در این سخن، برتری فاطمه(س) بر سایر زنان به‌صورت مطلق ذکر شده و نام هیچ‌کس در کنار نام ایشان مطرح نگردیده است.
۳. در حدیث دیگری نیز از همان حضرت(ص) این معنی به‌صورت مطلق آمده است: در آن هنگام که فاطمه(س) بیمار شده بود و پیامبر(ص) این سخن را به جمعی از اصحاب گفت، آنها پیشنهاد کردند که از آن بانوی بزرگوار عیادت کنند. پیامبر برخاست و با جمعی از یاران به سوی خانه فاطمه(س) آمد، نخست از بیرون خانه صدا زد که دخترم خودت را بپوشان؛ چون جمعی از یاران به عیادت تو می‌آیند و از آنجا که لباس دخترش فاطمه(س) کافی نبود، عبای خود را از پشت در به ایشان داد!
پیامبر(ص) و یاران وارد شدند و بعد از عیادت از خانه بیرون آمدند و رو به یکدیگر کرده و از بیماری فاطمه(س) اظهار تأسف می‌کردند. پیغمبر اکرم(ص) رو به آنها کرد و فرمود: «اما انّها سیده‌النساء یوم‌القیامه؛ بدانید او بانوی تمام زنان در قیامت است.»9
۴. صحیح بخاری، معروفترین منبع حدیث اهل‌سنت از قول عایشه این چنین روایت می‌کند:
روزی فاطمه(س) نزد پیامبر(ص) آمد. راه رفتنش درست مانند راه رفتن او بود. پیغمبر اکرم(ص) فرمود: خوش آمدی دخترم! سپس او را طرف راست و یا چپ خود نشاند. بعد رازی در گوش او گفت و به دنبال آن فاطمه(س) گریان شد. من (عایشه) گفتم: چرا گریه می‌کنی؟ بار دیگر پیامبر(ص) راز دیگری به او گفت و این بار فاطمه(س) خندان شد. گفتم: من تا امروز شادیی که این‌چنین با غم نزدیک باشد، ندیده بودم و از علت آن سؤال کردم. فاطمه(س) گفت: من سرّ رسول خدا را فاش نمی‌کنم. این راز فاش نشد تا اینکه پیامبر(ص) از دنیا رفت. آنگاه از فاطمه(س) درباره راز آن گریه و خنده سؤال کردم، گفت: بار نخست پیامبر(ص) به من فرمود: جبرئیل هر سال یک بار قرآن را بر من عرضه می‌داشت؛ اما امسال دوبار عرضه داشت و من فکر می‌کنم، دلیل این نزول دوباره آن است که اجل من نزدیک شده و تو اولین کسی خواهی بود که به من ملحق می‌شوی. من هنگامی که این سخن را شنیدم گریه کردم؛ اما پیامبر(ص) سپس فرمود: «اما ترضین ان‌تکونی سیده نساء اهل‌الجنه و نساء‌المؤمنین؟؛ آیا تو راضی نمی‌شوی که بانوی زنان اهل بهشت یا زنان با ایمان باشی؟ و من هنگامی این سخن را شنیدم، شاد و خندان شدم.»10
از بررسی مجموع این احادیث به‌خوبی روشن می‌شود که اگر در یک‌جا فاطمه(س) یکی از چهار زن بزرگ جهان معرفی شده، هیچ منافاتی با این معنی ندارد که او از میان آن چهار زن برترین آنها باشد. شاهد این سخن علاوه بر آنچه از لابلای احادیث گذشته استفاده می‌شد، حدیث زیر است:
۵. در کتاب ذخائر‌العقبی از ابن‌عباس از پیغمبر اکرم(ص) چنین نقل شده است:
«اَرْبَعُ نِسْوَة سَیِّداتُ ساداتِ عالَمِهِنَّ: مَرْیَمُ بِنْتُ عِمْرانَ وَ آسِیَةُ بِنْتُ مُزاحِم وَ خَدیجَةُ بِنْتُ خُوَیْلِد وَ فاطِمَةُ بِنْتُ مُحَمَّد و اَفْضَلُهُنَّ فاطِمَةُ؛ چهار زن بانوى بانوان جهان خود بودند: مریم دختر عمران، آسیه دختر مزاحم و خدیجه دختر خویلد و فاطمه دختر محمّد(ص) و از همه آنها برتر فاطمه(س) بود.»11 تعبیر به افضلیت فاطمه(س) نسبت به سه بانوی دیگر، مسائل زیادی را دربر دارد و بیان‌گر مقام علمی، تقوی، ایثار، فداکاری و سایر ملکات فاضله در وجود آن بانوی گرامی است که به گوشه‌ای از آنها در این نوشتار می‌پردازیم.
اخلاق الهی فاطمه(س)
فاطمه(س) که در دامان پیامبر گرامی اسلام(ص)- که خود از جانب پروردگار به‌عنوان دارنده خلق عظیم معرفی شده بود- پرورش یافت؛ از این رو تمام فضایل اخلاقی را از ایشان به میراث برده و بدان‌ها آراسته بود. او به‌حق نمونه‌ای کامل و جامع از شخصیتی انسانی است که همواره می‌تواند، الگوی راهپویان مسیر سعادت قرار گیرد. ایشان در هر چهار حوزه اخلاق؛ یعنی اخلاق الهی، اخلاق فردی، اخلاق اجتماعی و اخلاق خانوادگی، سرآمد بود. در این مجال به معرفی گوشه‌ای از اخلاق الهی آن بانوی آسمانی می‌پردازیم.
فاطمه(س) که در دامان پیامبر گرامی اسلام(ص)- که خود از جانب پروردگار به‌عنوان دارنده خلق عظیم معرفی شده بود- پرورش یافت؛ از این رو تمام فضایل اخلاقی را از ایشان به میراث برده و بدان‌ها آراسته بود. او به‌حق نمونه‌ای کامل و جامع از شخصیتی انسانی است که همواره می‌تواند، الگوی راهپویان مسیر سعادت قرار گیرد. ایشان در هر چهار حوزه اخلاق؛ یعنی اخلاق الهی، اخلاق فردی، اخلاق اجتماعی و اخلاق خانوادگی، سرآمد بود. در این مجال به معرفی گوشه‌ای از اخلاق الهی آن بانوی آسمانی می‌پردازیم.
اخلاق الهی چیست؟
اخلاق الهی به آن دسته از ویژگی‌های اخلاقی‌ای که مربوط به حوزه ارتباط بنده با خدای متعال است، اطلاق می‌گردد و در واقع به شکل‌گیری و سامان‌دهی ارزش‌های حاکم بر رابطه انسان با آفریدگار خویش مربوط می‌شود. رابطه انسان با خداوند، الزام‌های خاصی دارد که از آن در قالب فضایل اخلاق الهی نام برده می‌شود. در این جا به معرفی برخی ویژگی‌های اخلاقی فاطمه زهرا(س) در این حوزه می‌پردازیم.
الف) ایمان و یقیناخلاق الهی به آن دسته از ویژگی‌های اخلاقی‌ای که مربوط به حوزه ارتباط بنده با خدای متعال است، اطلاق می‌گردد و در واقع به شکل‌گیری و سامان‌دهی ارزش‌های حاکم بر رابطه انسان با آفریدگار خویش مربوط می‌شود. رابطه انسان با خداوند، الزام‌های خاصی دارد که از آن در قالب فضایل اخلاق الهی نام برده می‌شود. در این جا به معرفی برخی ویژگی‌های اخلاقی فاطمه زهرا(س) در این حوزه می‌پردازیم.
پیامبر اکرم(ص) به جناب سلمان فرمود: «یا سَلْمانُ اِنَّ اِبْنَتی فاطِمَهَ مَلَأَ اللّه قَلْبَها وَ جَوارِحَها إیماناً وَ یَقیناً اِلی مَشاشِها تَغَرّقَتْ لِطاعَةِ‌الله؛ ای سلمان! به‌راستی که خداوند قلب و اعضای فاطمه(س) تا استخوان‌هایش را از ایمان و یقین آکنده ساخته است؛ به‌گونه‌ای که در طاعت خدا جدیّت دارد.» 12
حضرت صدیقه زهرا(س) که خود به زیور ایمان آراسته بود، در خطبه خود در مورد اهمیت و آثار ایمان می‌فرماید: «فَجَعَلَ الله الْایمانَ تَطْهیراً لَکُمْ مِنَ‌الشِّرکِ؛ خداوند ایمان را براى تطهیر قلوب شما، از آلودگى شرک قرار داده است.»13
ب) عشق و اخلاص
زهرا(س) در اوج قله اخلاص بود. او در جواب پدرش که می‌فرمود: دخترم ! هم‌اکنون جبرئیل در نزد من است و از جانب خدا پیام آورده که هر چه بخواهى تحقق می‌یابد، می‌فرماید: «شَغَلَنی عَنْ مَسأَلته لَذَّة خِدْمَته، لا حاجَة لی غیر النَّظر اِلی وَجْهِهِ‌الْکَریم؛ لذتی که از خدمت به حضرت حق می‌برم، مرا از هر خواهشی باز داشته است. حاجتی جز این ندارم که پیوسته ناظر جمال زیبا و والای خداوند باشم.»14
آن حضرت درباره اهمیت اخلاص‌ورزی فرمود: «من اصعد الی‌الله خالص عبادته، اهبط‌الله عزوجل الیه افضل مصلحته؛ هرکه عبادت خالصانه خود را به درگاه خدا فرا برد، خداوند عز و جل، بهترین چیزى را که به صلاح اوست، برایش فرو فرستد.» 15
ج) عبادت
فراوانی عبادت فاطمه(س) در این سخن امام حسن مجتبی(ع) به‌خوبی آشکار است. امام می‌فرمایند: در شب جمعه‌ای مادرم فاطمه(س) را در محراب عبادت دیدم که تا صبح در کوع و سجده بود و برای مؤمنان به‌نام دعا می‌فرمود.16
حسن بصرى که از نظر اهل‌سنّت یکى از عبّاد و زهّاد است، درباره عبادت فاطمه زهرا(س) مى‌گوید: «ما کان فی‌الدنیا اعبد من فاطمه کانت تقوم حتی تتورم قدماها؛ در میان این امت، عبادت کسى از فاطمه(س) بیشتر نبود؛ زیرا آن‌قدر روى پاهاى خود در مقام عبادت مىایستاد که پاهایش ورم مىکرد». 17
امام صادق(ع) درباره سبب نام‌گذاری حضرت فاطمه(س) به «بتول» فرمود: «سُمِیَّت فَاطِمَةُ(س) بِالبَتُولِ لِانقِطِاعِهِا اِلی عِبَادَة‌الله تَعَالَی؛ حضرت فاطمه(س) به این جهت «بتول» نامیده شد که از همه بریده بود و دل به خداوند متعال بسته بود.»18
حسن مثنى، فرزند حضرت امام حسن(ع)، نزد عموى خویش، حضرت امام حسین(ع) براى خواستگارى یکى از دخترانش (فاطمه یا سکینه) آمد. امام حسین(ع) به او فرمودند:« فاطمه را براى تو اختیار می‌کنم؛ زیرا به مادرم فاطمه شبیه‌تر است. او در دیانت، تمام شب را بیدار بوده و روز را روزه می‌گیرد و در شکل و جمال شبیه حورالعین است.» 19
د) رضا و توکل
رضا در لغت به‌معناى خشنودى، خوشدلى و تسلیم شدن است و در اصطلاح عرفانى عبارت است از رفع کراهت قلب نسبت به مقدرات و شیرین شدن سختی‌هاى احکام قضا و قدر. فاطمه(س) به این مقام بزرگ دست یافته بود. ایشان در اوج این مقام قرار داشت و اراده ایشان در اراده خدای تعالی مستهلک شده بود؛ از این رو به القاب «راضیه» و «مرضیه» آراسته شدند. در زندگی آن‌حضرت، خدا و اراده خداوند محور بود و ایشان در تمام زندگی، رفتارهایش را با رضایت خدا می‌سنجید و می‌فرمود: «اللّهُمَّ انّی اسْئَلُک الْهُدی وَالتُّقی وَالْعِفافَ وَالْغِنی وَالْعَمَلَ بِما تُحِبُّ وَ تَرْضی»20 و نیز در همه امور خود به او توکل می‌نمود. آن هنگام که پیامبر(ص) پیش از تولد فرزندش حسین(ع) خبر از شهادت او داد، فاطمه از رضا به قضای الهی گفت. 21
کسب رضایت خداوند، اصلی مهم در زندگی آن‌حضرت بود. پس از قبول همسری علی(ع)، زنان قریش زبان به سرزنش و طعنه گشودند که چرا همسری مردی فقیر و تهیدست چون علی را انتخاب کرده‌ای؟ فرمود: «رضیتُ بما رضی‌الله و رسوله».22
ایشان در اوج علاقه‌ای که به همسرش داشت، باز هم محبت و رضای خدا را بالاتر می‌دانست. در فرازهایی از مناجات ایشان آمده است: «یا رب لیست من احد غیرک تئلج بها صدری و تسرّ بها نفسی و تقر بها عینی؛ خداوندا، احدی به جز تو سینه‌ام را خنک نمی‌کند و نفسم را مسرور نمی‌نماید و هیچ‌کس جز تو چشم مرا روشنی نمی‌دهد.»23
ه) صبر
در فرهنگ قرآن و اهل‌بیت(ع) صبر از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است. واژه صبر در کنار واژه ایمان، از واژگان پربسامد در فرهنگ است. صبر در ثبات نفس و اطمینان خاطر برخاسته از ایمانی استوار ریشه دارد که سبب می‌شود، افراد دارای صبر در مقابل حوادث و مضطرب نشدن در کشاکش سختی‌ها و حوادث ناگوار، نمودِ وجود صبر در نهاد انسان‌های شکیباست که البته خود این صبر بر پایه ایمانی ژرف استوار گردیده است. ابن‌قیم جوزی، از عالمان شهیر اهل‌سنت درباره این ویژگی حضرت بیانی قابل تأمل دارد. او می‌نویسد: «... فرفع‌اللّه لها بصبرها و احتسابها من‌الدرجات ما فضّلت به على نساءالعالمین.» 24
در زیارتنامه آن‌حضرت چنین می‌خوانیم: «یا مُمْتَحَنَةُ! امْتَحَنَکِ اللَّهُ الَّذِى خَلَقَکِ قَبْلَ انْ یَخْلُقَکِ فَوَجَدَکِ لِما امْتَحَنَکِ صابِرَة؛ ای امتحان شده! آن کسی که تو را آفرید، تو را امتحان کرد، قبل از اینکه تو را بیافریند. پس تو را در مقابل آنچه که به آن امتحان کرد، صبور یافت.»25 این فراز از زیارت به‌خوبی گواه آن است که فاطمه(س) با صبر و شکیبایی از تمام آزمون‌های الهی سربلند بیرون آمد. داستان بخشیدن سه وعده غذا به تهیدست و یتیم و اسیر در عین گرسنگی و با آب خالی افطار کردن، جلوه‌ای از این سربلندی حضرت در برابر آزمون‌های الهی است. صبری که به‌فرموده خود آن بانو، اسباب جلب پاداش‌های الهی است: «خداوند صبر و شکیبایی را وسیلهای برای جلب پاداش الهی قرار داد تا در مقابل آن، از رحمت بیکران الهی بهرهمند شوند»26 و او پس از این صبر و شکیبایی، پاداش نیکویی از خدای خویش دریافت نمود.
و) خوف و خشیت
شریف‌ترین لقب حضرت زهرا(س) تقیه می‌باشد؛ به‌معناى کسى که از خدا بترسد و خدا را حاضر داند و از گناهان دورى و پرهیز کند. فاطمه زهرا(س) عین و خود کلمه تقوى است و هیچ‌یک از زنان عالم، همانند آن‌حضرت خوف و خشیت از خداوند را نداشت. یکى از ویژگی‌های اخلاقی حضرت صدیقه طاهره(س) در حوزه اخلاق الهی، خوف و خشیت ایشان است. آن‌حضرت با شنیدن خبر نزول آیه شریفه: ]وَإِنَّ جَهَنَّمَ لَمَوْعِدُهُمْ أَجْمَعِینَ٭ لَهَا سَبْعَةُ أَبْوَابٍ لِّکُلِّ بَابٍ مِّنْهُمْ جُزْءٌ مَّقْسُومٌ[ (حجر: 43-44) با صورت بر زمین افتاد؛ درحالی‌که زیر لب این جمله را زمزمه می‌کرد: «وای! وای! بر کسی که داخل آتش جهنم گردد.»27
دیلمی در ارشادالقلوب درباره این ویژگی حضرت می‌نویسد: «کانت فاطمه تنهج فی‌الصلاة من خیفه‌الله تعالی؛ حضرت فاطمه(س) به‌هنگام نماز، نفسش به شماره مى‌افتاد.» 28
در روایت دیگری وارد شده که خداوند به فرشتگان فرمود: «بنده من فاطمه را مشاهده کنید،. چگونه در برابر من ایستاده که از خوف من، بندهایش می‌لرزد و با قلب و روح خود به عبادت من می‌پردازد.» 29
..............................................
پی نوشت‌ها
1. الغیبه، ص 286؛
2. تاریخ پیامبر اسلام(ص)، ص 79؛
3. ترجمه إعلام‌الورى، ص221؛
4. اما اهل‌سنت بر این باورند که ایشان در سال پنجم قبل از بعثت زاده شده‌اند. رک: الدرالنظیم، الشامی، ص451؛
5. رک: زندگانى حضرت زهرا(س)، ترجمه بحارالأنوار، ص 33؛
6. الموسوعة الکبرى عن فاطمةالزهرا(س)، ج6، ص 150؛
7. الدرالمنثور، ج 8، 229؛
8. مستدرک الصحیحین، ج 3، ص 170؛
9. المناقب، ج 3، ص 323؛
10. عوالم‌العلوم، ج 11، ص 1055؛
11. عوالم‌العلوم، ج 11، ص 122؛
12. بحارالانوار، ج 43، ص 46؛ مناقب، ج 3، ص 337؛
13. بحارالأنوار، ج 29، ص222؛
14. فرهنگ سخنان فاطمه(س)، ص 91؛
15. تنبیه‌الخواطر، ص 108؛
16. فاطمةالزهرا(س) بهجة قلب‌المصطفى(ص)، ص214؛
17. علل‌الشرائع، ج 1ص 181 ح 1؛ کشف‌الغمة، ج1 ص 468؛ دلائل‌الامامة، ص 56؛ بحارالانوار، ج 43 ص 82 ح 3؛
18. عوالم‌العلوم و‌المعارف، ج 11، ص 80؛
19. الارشاد، ج 2، ص 26؛
20. بحارالانوار، ج 87، ص 339؛
21. کلینی، 1363، 1، 462؛
22. مناقب، ابن‌شهر آشوب، ج 3، ص 344؛
23. صحیفة‌الزهرا(س) ، ص 49؛
24. الموسوعة الکبرى عن فاطمة‌الزهراء(س)، ج21، ص39؛
25. تهذیب‌الأحکام، ج۶، ص۹، باب ۳؛
26. الاحتجاج، ص99، کشف‌الغمه، ص43؛
27. بحارالانوار، ج 43، ص 28؛
28. ارشادالقلوب، ج 1، ص105؛
29. فاطمة(س) من‌المهد الی‌اللحد، 173.