آیت‌الله رجبی
علامه مصباح یزدی(ره) در فهم قرآن دقتی کم‌نظیر داشت
رئیس مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره)، با اشاره به کتب و دروس معارف قرآن آیت‌الله مصباح یزدی(ره)، کشف حقایق قرآن را وظیفه‌ای همیشگی دانست و گفت: هر اندازه از معارف قرآن آشکار شود، باز هم دریایی بی‌پایان از آن باقی می‌ماند.
به گزارش خبرگزاری رسا، آیت‌الله محمود رجبی، رئیس مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره)، در نخستین پیش‌همایش «همایش بین‌المللی علوم انسانی اسلامی» با موضوع تبیین ضرورت دروس معارف قرآن که در این مؤسسه برگزار شد، اظهار کرد: کشف حقایق قرآن، وظیفه‌ای همیشگی برای ماست؛ زیرا هر اندازه از معارف قرآن آشکار شود، باز هم دریایی بی‌پایان از آن باقی می‌ماند. حضرت امام خمینی(ره) نیز توصیه کرده‌اند که بر قرآن تدبر و مطالعه کنید تا در پایان عمر از غفلت نسبت به آن پشیمان نشوید.
وی با اشاره به متن فارسی کتاب معارف قرآن تأکید کرد: لازم است این اثر با دقت مطالعه شود؛ چراکه علامه مصباح یزدی(ره) در فهم قرآن دقتی کم‌نظیر داشت و هر آیه را بارها مرور و بررسی کرده بود. نظم و ساختار مباحث کتاب نیز حاصل تأمل و دقت فراوان ایشان است و به‌هیچ‌وجه به‌صورت تصادفی شکل نگرفته است.
عضو جامعه مدرسین حوزه علمیه قم در ادامه افزود: علامه مصباح(ره) از شاگردان خود می‌خواستند که در مباحث مشارکت و اظهار نظر کنند. ایشان در تدوین کتاب‌های درسی خود، بارها درباره شیوه تنظیم و چینش مطالب اندیشیدند تا نظم و انسجام مباحث در راستای اهداف آموزشی و معرفتی کتاب تحقق یابد.
وی در توصیف کتاب معارف قرآن گفت: برخی کتاب‌ها تنها به مباحث بنیادین پرداخته‌اند و برخی به موضوعات جزئی؛ اما علامه مصباح در این اثر، رئوس همه معارف قرآن را به‌صورت منسجم و جامع گرد آورده‌اند. رهبر معظم انقلاب نیز در پیام «حوزه پیشرو و سرآمد» خود تأکید کرده‌اند که حوزه باید با همه معارف دین آشنا باشد و آیت‌الله مصباح(ره) نخستین کسی بود که با اشراف کامل به مباحث علوم انسانی، به‌طور نظام‌مند به تبیین آنها در پرتو قرآن پرداخت.
آیت‌الله رجبی خاطرنشان کرد: علامه مصباح(ره) با بهره‌گیری از روش «تفسیر موضوعی»، مباحث را روزآمد و ناظر به مسائل و شبهات معاصر مطرح کرده است تا پاسخ‌گوی نیازهای فکری امروز جامعه باشد. یکی از اشکالات فلسفه‌های مضاف این است که دین را صرفاً در حوزه ارزش‌های هنجاری می‌بینند؛ درحالی‌که دین در عرصه‌های معرفتی، هستی‌شناسی و عقلانیت نیز سخن دارد و علامه مصباح(ره) این پیوند را به‌خوبی تبیین کرده است.
عضو شورای‌عالی حوزه‌های علمیه افزود: نظریه‌پردازی یکی از ویژگی‌های برجسته کتاب معارف قرآن است؛ به‌گونه‌ای که در این اثر، هم نظریه‌پردازی‌های خرد و هم نظریه‌های کلان مطرح شده و ارتباط میان مباحث و محوریت آنها با دقت حفظ گردیده است. نظام‌سازی نیز از دیگر نکات مورد تأکید رهبر انقلاب است که در آثار علامه مصباح(ره) به‌خوبی تحقق یافته است. محتوای این آثار متقن، منسجم و در نوع خود بی‌نظیر است.
وی در ادامه، به نقلی از یکی از رؤسای کمیسیون اقتصادی مجلس شورای اسلامی پرداخت و گفت: برخی در ابتدا می‌پرسیدند: این دروس چه کاربردی دارد؟ اما پس از ورود به عرصه عمل، دریافتند که همین معارف زیربنای تصمیم‌گیری‌ها و نگرش‌هاست. اگر کسی با دل و جان در مباحث معارف حضور یابد، ساختار فکری، اخلاقی و تربیتی او دگرگون خواهد شد.
رئیس مؤسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی(ره) افزود: مباحث این کتاب صرفاً انتقال مفاهیم نیست؛ بلکه بر روش‌شناسی فهم آیات و تحلیل نظریات نیز تکیه دارد. علامه مصباح در معارف قرآن، نقد روشمند نظریات غربی را نیز مطرح کرده و با دقتی علمی، دیدگاه‌های نادرست را به چالش کشیده‌اند. همان‌گونه که رهبر انقلاب در پیام به یکصدمین سالگرد حوزه فرمودند، ما باید در برابر هجمه فکری دشمنان موضعی فعال و تهاجمی داشته باشیم، نه صرفاً دفاعی؛ آثار علامه مصباح نمونه‌ای روشن از این رویکرد است.
آیت‌الله رجبی در پایان اظهار کرد: علامه مصباح در آثار خود مرزهای دانش را به‌دقت رعایت می‌کرد و مصداق بارز «راسخ در علم» بود. ایشان معتقد بودند که در مباحث نقلی نباید از استدلال‌های عقلی برای اثبات یا رد بهره برد؛ بلکه هر حوزه معرفتی باید با ابزار خاص خود تحلیل شود. این مرزبندی علمی به‌روشنی در معارف قرآن رعایت شده و از ویژگی‌های ممتاز آن به‌شمار می‌رود.
علامه مصباح یزدی(ره)
در پرتو قرآن بصیرت یافت
آیت‌الله غلامرضا فیاضی، عضو هیأت امنای مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره) نیز در این پیش‌همایش،
با بیان اینکه هرکس بدون درک اجتهادی از معارف دین اظهار نظر کند، مورد لعن ملائکه است، گفت: فلسفه می‌خوانیم تا دین را بهتر بفهمیم، نه اینکه عقل را جایگزین وحی کنیم. عقل ابزار فهم دین است؛ اما کافی نیست. همان‌گونه که ابن‌سینا با عقل خود به وجود خدا پی برد و در عین حال دریافت که بسیاری از امور را نمی‌توان با عقل فهمید؛ از این‌رو باید پیامبری از سوی خدا مبعوث شود. به‌همین دلیل، همه فیلسوفان بزرگ تفسیر نوشته‌اند؛ زیرا عقل به‌تنهایی محدود است.
این استاد حوزه علمیه، با بیان اینکه قرآن بیانگر همه‌چیز است، افزود: فهم همه‌جانبه قرآن مخصوص کسانی است که از مقام بالای علمی و معنوی برخوردارند، مانند پیامبر اکرم و ائمه اطهار(ع). قرآن دارای ظاهری آشکار و باطنی عمیق و بی‌نهایت است؛ کسانی که اهل تزکیه، تفکر و تعقل باشند، به لایه‌هایی از باطن قرآن دست می‌یابند و در دریایی از نور و معرفت سیر می‌کنند.
آیت‌الله فیاضی خاطرنشان کرد: استاد مصباح به پیروی از علامه طباطبایی، تفسیری اجتهادی و دقیق را پایه‌گذاری کردند که برای من، پربرکت‌ترین درس بود. ایشان اسلام‌شناسی را در وسعتی جامع مطرح کردند و با ایجاد رشته‌های تخصصی در حوزه، تلاش نمودند طلاب با روش اجتهادی و اتکا به عقل، کتاب و سنت، به اثبات مسائل اسلامی بپردازند. انس با قرآن و روایات از ضروریات فعالیت حوزوی است. تفسیر و معارف قرآنی علامه مصباح، از قوی‌ترین و فنی‌ترین آثار در این زمینه است و نباید نسبت به آن بی‌اعتنا بود.
وی افزود: علامه مصباح در پرتو نور قرآن، به بصیرتی عمیق دست یافت و همواره مورد توجه ویژه امام خمینی(ره) بود. زمانی که آن مرحوم خدمت امام رسید، امام هزینه مؤسسه «در راه حق» را دو برابر همیشه تقبل کرد تا فعالیت‌های آن توسعه یابد. دشمنان برای تضعیف حرکت نوپدید انقلاب برنامه‌ریزی کرده بودند و به‌همین دلیل این پشتیبانی‌ها ضروری بود.
تفاوت بنیادین نگاه آیت‌الله مصباح(ره)
در تبیین اخلاق قرآنی
به گزارش خبرگزاری حوزه، حجت‌الاسلام والمسلمین سیداحمد فقیهی هم در این پیش‌همایش، ضمن تأکید بر اخلاص در کارها ادامه داد: حدود ۴۰ سال پیش، زمانی که کتاب خداشناسی آیت‌الله مصباح را می‌خواندیم، هزاران شبهه و پرسش با همین اثر پاسخ داده می‌شد. به‌شرط آنکه انسان با نیت فهم و تدبر مطالعه کند، نه برای نمره و مدرک.
عضو هیأت علمی مؤسسه امام خمینی(ره)، با تأکید بر اینکه کتاب اخلاق در قرآن آیت‌الله مصباح یزدی(ره) اثری منحصربه‌فرد در حوزه اخلاق اسلامی است، اظهار کرد: برخلاف بسیاری از آثار که عنوان «اخلاق اسلامی» یا «اخلاق قرآنی» دارند، این کتاب حقیقتاً اخلاق را از منظر قرآن کریم استخراج کرده است. روش ایشان در فهم اخلاق، با تمام آثار مشابه تفاوت دارد؛ زیرا از دل آیات قرآن به‌صورت نظام‌مند برآمده است.
وی در ادامه تأکید کرد: شناخت عمیق این اثر و درک مبانی آن، نیازمند تدبر و تداوم در مطالعه است. هنوز بسیاری از لایه‌های اندیشه اخلاقی آیت‌الله مصباح برای پژوهشگران ناشناخته مانده است.
این استاد حوزه علمیه، به دیدگاه دیگر بزرگان درباره آثار آیت‌الله مصباح یزدی اشاره کرد و گفت: آیت‌الله عزالدین زنجانی(ره) در دیداری که در مشهد داشتیم، گفت: «من کتاب‌های معارف آیت‌الله مصباح را مطالعه کرده‌ام و پس از آن احساس کردم، آیه‌ای که خداوند در آن از مهجورماندن قرآن گلایه می‌کند: [وَقَالَ الرَّسُولُ یَا رَبِّ إِنَّ قَوْمِی اتَّخَذُوا هَذَا الْقُرْآنَ مَهْجُورًا]، دیگر درباره جامعه امروز صادق نیست؛ زیرا این آثار، قرآن را از مهجوریت بیرون آورده است.
وی افزود: علامه حسن‌زاده آملی(ره) نیز درباره همین آثار فرموده بودند: «کتاب‌های معارف آیت‌الله مصباح، مانند معجزه‌اند؛ ارزش علمی و معنوی این آثار بسیار بالا است.»
حجت‌الاسلام والمسلمین فقیهی در پایان تأکید کرد: آثار آیت‌الله مصباح یزدی به‌ویژه در حوزه فلسفه و معارف اسلامی، همچنان یکی از منابع بنیادی در شناخت عقل، فطرت و خداشناسی به‌شمار می‌آیند و استمرار مطالعه و تدبر در آنها برای نسل جوان حوزوی و دانشگاهی ضروری است.
وی با اشاره به متن فارسی کتاب معارف قرآن تأکید کرد: لازم است این اثر با دقت مطالعه شود؛ چراکه علامه مصباح یزدی(ره) در فهم قرآن دقتی کم‌نظیر داشت و هر آیه را بارها مرور و بررسی کرده بود. نظم و ساختار مباحث کتاب نیز حاصل تأمل و دقت فراوان ایشان است و به‌هیچ‌وجه به‌صورت تصادفی شکل نگرفته است.
عضو جامعه مدرسین حوزه علمیه قم در ادامه افزود: علامه مصباح(ره) از شاگردان خود می‌خواستند که در مباحث مشارکت و اظهار نظر کنند. ایشان در تدوین کتاب‌های درسی خود، بارها درباره شیوه تنظیم و چینش مطالب اندیشیدند تا نظم و انسجام مباحث در راستای اهداف آموزشی و معرفتی کتاب تحقق یابد.
وی در توصیف کتاب معارف قرآن گفت: برخی کتاب‌ها تنها به مباحث بنیادین پرداخته‌اند و برخی به موضوعات جزئی؛ اما علامه مصباح در این اثر، رئوس همه معارف قرآن را به‌صورت منسجم و جامع گرد آورده‌اند. رهبر معظم انقلاب نیز در پیام «حوزه پیشرو و سرآمد» خود تأکید کرده‌اند که حوزه باید با همه معارف دین آشنا باشد و آیت‌الله مصباح(ره) نخستین کسی بود که با اشراف کامل به مباحث علوم انسانی، به‌طور نظام‌مند به تبیین آنها در پرتو قرآن پرداخت.
آیت‌الله رجبی خاطرنشان کرد: علامه مصباح(ره) با بهره‌گیری از روش «تفسیر موضوعی»، مباحث را روزآمد و ناظر به مسائل و شبهات معاصر مطرح کرده است تا پاسخ‌گوی نیازهای فکری امروز جامعه باشد. یکی از اشکالات فلسفه‌های مضاف این است که دین را صرفاً در حوزه ارزش‌های هنجاری می‌بینند؛ درحالی‌که دین در عرصه‌های معرفتی، هستی‌شناسی و عقلانیت نیز سخن دارد و علامه مصباح(ره) این پیوند را به‌خوبی تبیین کرده است.
عضو شورای‌عالی حوزه‌های علمیه افزود: نظریه‌پردازی یکی از ویژگی‌های برجسته کتاب معارف قرآن است؛ به‌گونه‌ای که در این اثر، هم نظریه‌پردازی‌های خرد و هم نظریه‌های کلان مطرح شده و ارتباط میان مباحث و محوریت آنها با دقت حفظ گردیده است. نظام‌سازی نیز از دیگر نکات مورد تأکید رهبر انقلاب است که در آثار علامه مصباح(ره) به‌خوبی تحقق یافته است. محتوای این آثار متقن، منسجم و در نوع خود بی‌نظیر است.
وی در ادامه، به نقلی از یکی از رؤسای کمیسیون اقتصادی مجلس شورای اسلامی پرداخت و گفت: برخی در ابتدا می‌پرسیدند: این دروس چه کاربردی دارد؟ اما پس از ورود به عرصه عمل، دریافتند که همین معارف زیربنای تصمیم‌گیری‌ها و نگرش‌هاست. اگر کسی با دل و جان در مباحث معارف حضور یابد، ساختار فکری، اخلاقی و تربیتی او دگرگون خواهد شد.
رئیس مؤسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی(ره) افزود: مباحث این کتاب صرفاً انتقال مفاهیم نیست؛ بلکه بر روش‌شناسی فهم آیات و تحلیل نظریات نیز تکیه دارد. علامه مصباح در معارف قرآن، نقد روشمند نظریات غربی را نیز مطرح کرده و با دقتی علمی، دیدگاه‌های نادرست را به چالش کشیده‌اند. همان‌گونه که رهبر انقلاب در پیام به یکصدمین سالگرد حوزه فرمودند، ما باید در برابر هجمه فکری دشمنان موضعی فعال و تهاجمی داشته باشیم، نه صرفاً دفاعی؛ آثار علامه مصباح نمونه‌ای روشن از این رویکرد است.
آیت‌الله رجبی در پایان اظهار کرد: علامه مصباح در آثار خود مرزهای دانش را به‌دقت رعایت می‌کرد و مصداق بارز «راسخ در علم» بود. ایشان معتقد بودند که در مباحث نقلی نباید از استدلال‌های عقلی برای اثبات یا رد بهره برد؛ بلکه هر حوزه معرفتی باید با ابزار خاص خود تحلیل شود. این مرزبندی علمی به‌روشنی در معارف قرآن رعایت شده و از ویژگی‌های ممتاز آن به‌شمار می‌رود.
در پرتو قرآن بصیرت یافت
آیت‌الله غلامرضا فیاضی، عضو هیأت امنای مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره) نیز در این پیش‌همایش،
با بیان اینکه هرکس بدون درک اجتهادی از معارف دین اظهار نظر کند، مورد لعن ملائکه است، گفت: فلسفه می‌خوانیم تا دین را بهتر بفهمیم، نه اینکه عقل را جایگزین وحی کنیم. عقل ابزار فهم دین است؛ اما کافی نیست. همان‌گونه که ابن‌سینا با عقل خود به وجود خدا پی برد و در عین حال دریافت که بسیاری از امور را نمی‌توان با عقل فهمید؛ از این‌رو باید پیامبری از سوی خدا مبعوث شود. به‌همین دلیل، همه فیلسوفان بزرگ تفسیر نوشته‌اند؛ زیرا عقل به‌تنهایی محدود است.
این استاد حوزه علمیه، با بیان اینکه قرآن بیانگر همه‌چیز است، افزود: فهم همه‌جانبه قرآن مخصوص کسانی است که از مقام بالای علمی و معنوی برخوردارند، مانند پیامبر اکرم و ائمه اطهار(ع). قرآن دارای ظاهری آشکار و باطنی عمیق و بی‌نهایت است؛ کسانی که اهل تزکیه، تفکر و تعقل باشند، به لایه‌هایی از باطن قرآن دست می‌یابند و در دریایی از نور و معرفت سیر می‌کنند.
آیت‌الله فیاضی خاطرنشان کرد: استاد مصباح به پیروی از علامه طباطبایی، تفسیری اجتهادی و دقیق را پایه‌گذاری کردند که برای من، پربرکت‌ترین درس بود. ایشان اسلام‌شناسی را در وسعتی جامع مطرح کردند و با ایجاد رشته‌های تخصصی در حوزه، تلاش نمودند طلاب با روش اجتهادی و اتکا به عقل، کتاب و سنت، به اثبات مسائل اسلامی بپردازند. انس با قرآن و روایات از ضروریات فعالیت حوزوی است. تفسیر و معارف قرآنی علامه مصباح، از قوی‌ترین و فنی‌ترین آثار در این زمینه است و نباید نسبت به آن بی‌اعتنا بود.
وی افزود: علامه مصباح در پرتو نور قرآن، به بصیرتی عمیق دست یافت و همواره مورد توجه ویژه امام خمینی(ره) بود. زمانی که آن مرحوم خدمت امام رسید، امام هزینه مؤسسه «در راه حق» را دو برابر همیشه تقبل کرد تا فعالیت‌های آن توسعه یابد. دشمنان برای تضعیف حرکت نوپدید انقلاب برنامه‌ریزی کرده بودند و به‌همین دلیل این پشتیبانی‌ها ضروری بود.
تفاوت بنیادین نگاه آیت‌الله مصباح(ره)
در تبیین اخلاق قرآنی
به گزارش خبرگزاری حوزه، حجت‌الاسلام والمسلمین سیداحمد فقیهی هم در این پیش‌همایش، ضمن تأکید بر اخلاص در کارها ادامه داد: حدود ۴۰ سال پیش، زمانی که کتاب خداشناسی آیت‌الله مصباح را می‌خواندیم، هزاران شبهه و پرسش با همین اثر پاسخ داده می‌شد. به‌شرط آنکه انسان با نیت فهم و تدبر مطالعه کند، نه برای نمره و مدرک.
عضو هیأت علمی مؤسسه امام خمینی(ره)، با تأکید بر اینکه کتاب اخلاق در قرآن آیت‌الله مصباح یزدی(ره) اثری منحصربه‌فرد در حوزه اخلاق اسلامی است، اظهار کرد: برخلاف بسیاری از آثار که عنوان «اخلاق اسلامی» یا «اخلاق قرآنی» دارند، این کتاب حقیقتاً اخلاق را از منظر قرآن کریم استخراج کرده است. روش ایشان در فهم اخلاق، با تمام آثار مشابه تفاوت دارد؛ زیرا از دل آیات قرآن به‌صورت نظام‌مند برآمده است.
وی در ادامه تأکید کرد: شناخت عمیق این اثر و درک مبانی آن، نیازمند تدبر و تداوم در مطالعه است. هنوز بسیاری از لایه‌های اندیشه اخلاقی آیت‌الله مصباح برای پژوهشگران ناشناخته مانده است.
این استاد حوزه علمیه، به دیدگاه دیگر بزرگان درباره آثار آیت‌الله مصباح یزدی اشاره کرد و گفت: آیت‌الله عزالدین زنجانی(ره) در دیداری که در مشهد داشتیم، گفت: «من کتاب‌های معارف آیت‌الله مصباح را مطالعه کرده‌ام و پس از آن احساس کردم، آیه‌ای که خداوند در آن از مهجورماندن قرآن گلایه می‌کند: [وَقَالَ الرَّسُولُ یَا رَبِّ إِنَّ قَوْمِی اتَّخَذُوا هَذَا الْقُرْآنَ مَهْجُورًا]، دیگر درباره جامعه امروز صادق نیست؛ زیرا این آثار، قرآن را از مهجوریت بیرون آورده است.
وی افزود: علامه حسن‌زاده آملی(ره) نیز درباره همین آثار فرموده بودند: «کتاب‌های معارف آیت‌الله مصباح، مانند معجزه‌اند؛ ارزش علمی و معنوی این آثار بسیار بالا است.»
حجت‌الاسلام والمسلمین فقیهی در پایان تأکید کرد: آثار آیت‌الله مصباح یزدی به‌ویژه در حوزه فلسفه و معارف اسلامی، همچنان یکی از منابع بنیادی در شناخت عقل، فطرت و خداشناسی به‌شمار می‌آیند و استمرار مطالعه و تدبر در آنها برای نسل جوان حوزوی و دانشگاهی ضروری است.