آیت‌الله‌العظمی مظاهری
علامه محقق نائینی(ره) در میدان سیاست مشارکت عالمانه داشتند
حضرت آیت‌الله مظاهری گفتند: علامه محقّق نائینی در میدان سیاست، صرفاً نظریه‌پردازی نمی‌کند، بلکه در مقام عمل نیز در قامت یک مرجع و فقیه مجاهد، هم در نهضت تنباکو و هم در نهضت مشروطه مشارکتی عالمانه دارد.
همایش بزرگداشت علامه محقق نائینی(ره) با پیام حضرت آیت‌الله مظاهری و به همت مرکز مدیریت و معاونت پژوهش حوزه علمیه اصفهان، چهارشنبه 2 مهرماه در مدرسه علمیه صدر بازار اصفهان برگزار شد.
به گزارش خبرگزاری حوزه، در پیام معظم‌له به همایش «بزرگداشت علّامه محقّق نائینی» آمده است:
برگزاری این همایش که به نام نامیِ یکی از مفاخر بزرگ تاریخ تشیّع و ایران معاصر، یعنی: حضرت علّامه محقّق، استادالفقهاء و المجتهدین، فقیه نزیه و اصولی مدقّق، میرزای نائینی«اعلی‌الله مقامه الشّریف»، اجرا می‌گردد، فرصت و زمینه مناسبی است تا اوّلا: افکار و آراء این عالم متفکّر مورد توجّه و برّرسی واقع شود و ثانیاً: از زندگی پر برکت و سیره معنوی این فقیه پارسا و متّقی، درس‌آموزی شود.
در این مجال کوتاه، به اختصار، سه بُعد مهم از ابعاد درخشان شخصیّتی محقّق نائینی(قد) را، که هر سه، واجد درس‌های بااهمیّتی برای عموم حوزویان است، مورد اشاره و تأکید قرار می‌دهم و از شما میهمانان عزیز شرکت‌کننده در این نشست گرامی و از سایر طلّاب و روحانیون خصوصاً اساتید و مدرّسان محترم حوزه‌های علمیّه تقاضا می‌کنم که سیره روشن و استوار علمی و عملی این شخصیّت والامقام را مورد مداقّه جدّی قرار دهند و به این طریقه و روش، تأسّی نمایند و بدانند که بقا و استمرار حوزه‌های علمیّه در گرو استدامه همین سیره‌های نورانی اساطین و اعلام بزرگی است که در طول قرون متمادی بعد از غیبت کبرا تا به امروز، گرمی‌بخشِ حوزه‌های علمیّه تشیّع و حافظ مکتب و معارف حیات‌بخش ائمّه هدی(ع) بوده‌اند. سلام و درود و رحمت واسعه حق‌تعالی بر ارواح مطهّر یکایک آنان باد.
۱) اولین بُعد شخصیّتی محقّق نائینی(رض)، بُعد علمی و ویژگیِ اندیشه‌گی این علّامه متضلّع است. ایشان که از دوران کودکی، با عنایات الهی، برخوردار از نبوغ و استعداد درخشانی بوده است تا بدانجا که در نائین و در مراحل اوّلیه تحصیل، علمای وقت و اساتید وی از قوه فهم و ذکاء و حافظه او شگفت‌زده بوده‌اند، در دوره نوجوانی به حوزه علمیّه اصفهان -که در آن عصر، مهم‌ترین حوزه علمی ایران به‌شمار می‌آمده است- هجرت نموده و بیش از ده سال در این حوزه کهن و در نزد اساتید بزرگ آن دوره خصوصاً حضرت میرزا ابوالمعالی کلباسی(قد)، به مدّت قریب ده سال، و حضرت شیخ محمدباقر نجفی اصفهانی«طاب‌الله‌ثراه»، که در آن زمان زعیم حوزه علمیّه اصفهان بوده‌اند، به مدّت پنج سال و نیز فرزند برومند و البته کمتر شناخته شده ایشان حضرت شیخ محمدحسین اصفهانی مسجدشاهی «اعلی‌الله‌مقامه»، که در تمام مدّت حضور در اصفهان، مربّی و مرشد محقّق نائینی در علم و عمل بوده است، به بهترین وجه، تحصیل و استفاده علمی نموده است و در همین دوران به یک عالم مجتهد و فقیه جوان، تبدیل گردیده است و از این‌رو باید محقّق نائینی(قد) را یکی از مفاخر برجسته حوزه علمیّه اصفهان به شمار آوریم.
پس از این دوره، ایشان حوزه علمیّه اصفهان را به مقصد سامرّا و درک محضر علمی حضرت میرزای بزرگ شیرازی(رض) که محور علمی آن عصر در عتبات عالیات بوده‌اند، ترک می‌کند تا میراث علمی حضرت شیخ انصاری(قد) را از این شاگردِ برجسته آن شیخ اعظم دریافت و تحصیل نماید و به شهادت بزرگان آن دوره، این فقیه جوانِ تازه‌وارد، مطمح انظار و مورد توجّه همگان و خصوصاً محلّ عنایت خاصّ میرزای شیرازی(قد) قرار می‌گیرد و در طیّ قریب ده سال، همواره از خصّیصان آن مرد بزرگ و دارای جایگاه برجسته‌ای در حوزه علمیّه سامرّا بوده است. و بعد از این دوره، محقّق نائینی در کسوت یک عالم پخته و معروف، به نجف اشرف، مشرّف می‌گردد و در آن حوزه باعظمت، رحل اقامت می‌افکند و در زمره خواصّ اصحابِ نزدیک حضرت آخوند خراسانی«اعلی‌الله مقامه الشّریف» و عضو برجسته جلسات افتای ایشان قرار می‌گیرد و خود نیز صاحب کرسی تدریس و تعلیم می‌شود و تا پایان عمر بابرکت خویش، شاگردان بسیاری، که در میان آنان مراجع تقلید عالی‌قدری پرورش یافته‌اند را تربیت می‌نمایند؛ اعاظمی نظیر حضرات آیات عظام سید صدرالدّین صدر، سید محمّدتقی خوانساری، سید محسن حکیم، سید ابوالقاسم خوئی، سید محمدهادی میلانی، سید محمود شاهرودی که همگی مراجع تقلید ادوار اخیر بوده‌اند، و بزرگان دیگری نظیر علّامه طباطبائی و علّامه امینی«قدس‌الله تعالی اسرارهم» از جمله تلامیذ برجسته محقّق نائینی و پرورش‌یافتگان مکتب علمیِ این استاد عالی‌مقام به‌شمار می‌آیند؛ چنانکه برخی از علمای بزرگ حوزه علمیّه اصفهان در دوره قبل همچون حضرات آیات خادمی، طیّب و شمس‌آبادی(رض) نیز در محضر محقّق نائینی(قد) تلمّذ نموده‌اند.
این، خلاصه‌ای گذرا از کارنامه و تاریخ علمی محقّق نائینی است که البته بیان و بررسی اندیشه‌های او و ابتکارات علمی و فقهی او و نوآوری‌های وی در دانش اصول که باعث شده است تا ایشان را مجدّدِ علم اصول فقه شیعه بدانند، در این مجال ممکن نیست و هدف از ذکر نکاتی که گذشت، صرفاً تأکید بر درس‌آموزی از بُعد علمی محقّق نائینی و سخت‌کوشی ایشان در عرصه دانش و اهتمام والا در تعلیم و تعلّم است. بقای حوزه‌های علمیّه به تأسّی طلّاب و روحانیون جوان به این سیره روشن و استوار است، و هرچه این طریقه و روش عالمانه، در متن حوزه‌های علمیّه، تقویت شود، اعتلا و ارتقای حوزه‌ها، بهتر و بیشتر، تضمین خواهد شد.
٢) دومین بُعد مهم از ابعاد شخصیّتی محقّق نائینی که متأسّفانه ناشناخته مانده است، بُعد عملی و مقام والای معنوی و اخلاقی ایشان است. محقّق نائینی علاوه بر اینکه محضر بزرگان اخلاق و معنویّانی همچون حضرات ملّا فتحعلی سلطان‌آبادی و ملّاحسینقلی همدانی(قد) را درک کرده است، خود نیز فقیهی نزیه و عالمی مهذَّب و شخصیّتی معنوی بوده است و بسیاری از شاگردان ایشان، نمونه‌های متعدّدی از حالات عرفانی و معنویِ محقّق نائینی را گزارش کرده‌اند و مقام اخلاقی و منزلت پارسایی ایشان را به نیکی ستوده‌اند. اگرچه این بُعد از شخصیت ایشان، تحت‌الشّعاع بُعد علمی بوده است، اما به هر صورت، درس بزرگ این ویژگی ممتاز محقّق نائینی به عموم حوزویان خصوصاً اساتید و مدرّسان محترم حوزه‌های علمیّه آن است که أولاً: [وَ اتَّقُوا اللَّهَ وَ یُعَلِّمُکُمُ اللَّهُ وَ اللَّهُ بِکُلِّ شَیْءٍ عَلیمٌ] و ثانیاً: [إِنْ تَتَّقُوا اللَّهَ یَجْعَلْ لَکُمْ فُرْقاناً وَ یُکَفِّرْ عَنْکُمْ سَیِّئاتِکُمْ وَ یَغْفِرْ لَکُمْ وَ اللَّهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظیمِ] و ثالثاً: «إِنَّ الْحَسَنَ مِنْ کُلِّ أَحَدٍ حَسَنٌ وَ إِنَّهُ مِنْکَ أَحْسَنُ لِمَکَانِکَ مِنَّا».
۳) سومین بُعد از ابعاد شخصیّتی محقّق نائینی(رض)، اهتمام و توجّه ایشان به مسائل سیاسی، اجتماعی مسلمین و شیعیان به‌ویژه جامعه شیعی ایران است که متّکی به اندیشه‌ای عمیق در عرصه سیاست است. ایشان فقیهی مجاهد در قامت یک نظریه‌پرداز سیاسی است که کتاب مهم و معروف «تنبیه الامّة و تنزیه الملة» آن عالم سیاستمدار، نشانگر افکار و آراء ایشان در میدان سیاست است و هدف اصلی این کتاب، نفی استبداد و اقامه دلیل بر مبرّا بودن ساحت دین از حاکمیّت استبدادی و تأکید بر کرامت و آزادی و برابری انسان و حقّ مشارکت سیاسی ملّت است و شخصیت بی‌بدیلی همچون حضرت آخوند خراسانی، این اثر را «اجلّ از تمجید» می‌داند.
محقّق نائینی در میدان سیاست، صرفاً نظریه‌پردازی نمی‌کند، بلکه در مقام عمل نیز در قامت یک مرجع و فقیه مجاهد، هم در نهضت تنباکو و هم در نهضت مشروطه، مشارکتی عالمانه دارد و بعد از آن نیز در زمان تهاجم قوای روسیه و انگلستان به ایران، با جمعی دیگر از علماء وقت، جنبشی بر ضدّ بیگانگان را برپا می‌کنند، چنانکه با آغاز جنگ جهانی اوّل و اشغال بخش وسیعی از خاک عراق به‌دست نیروهای بیگانه انگلستان، با همراهی سایر علماء، دست به اعتراض و قیام می‌زنند و در نتیجه به ایران، تبعید می‌گردد و مدتی را در حوزه علمیّه قم به همراه مرحوم آیت‌الله العظمی آقای سید ابوالحسن اصفهانی(قد) ، در دوره حیات مرحوم مؤسّس(رض)، به‌بحث و درس می‌گذرانند و پس از یک سال به حوزه علمیّه نجف اشرف مراجعت می‌نمایند.
این بُعد از شخصیّت محقّق نائینی(قد) نیز برای عموم روحانیّون خصوصاً کسانی که قصد ورود در عرصه سیاست را دارند درس‌آموز است. ورود در میدان سیاست اوّلاً: نیازمند آگاهی علمی و دانش نظری است تا شخص بتواند در این عرصه پیچیده، آنچه را حق است به‌درستی تشخیص دهد و در طوفان‌ها و جزر و مدهای سیاسی، حیرت‌زده و گمراه نشود؛ و ثانیاً: در این میدان باید خود را آماده مجاهدت و عمل و فعالیّت نموده و این نیز قطعاً نیازمند شجاعت و بصیرت و صبر و تحمّل و بردباری بر مصائب و مشکلات است و چنانکه امیرالمؤمنین«علیه‌افضل‌صلوات‌المصلّین» فرموده‌اند: «وَ لَا یَحْمِلُ هَذَا الْعَلَمَ إِلَّا أَهْلُ الْبَصَرِ وَ الصَّبْرِ وَ الْعِلْمِ بِمَوَاضِعِ الْحَقِّ».
اینها درس‌های محقّق نائینی«قدّس‌سرّه‌الشّریف» برای امروز حوزه‌های علمیّه است که باید با مداقّه کامل مورد توجه واقع شود و اگر این همایش و سایر برنامه‌هایی که به‌عنوان کنگره بین‌المللی میرزای نائینی«قدّس‌الله‌روحه» پیش‌بینی شده است، بتواند این درس‌ها را به‌نحو مناسب تبیین نماید، به هدف خود دست یافته است.
از همه متصدّیان و دست‌اندرکاران این کنگره در حوزه علمیّه قم و نیز از متصدّیان این نشست در حوزه علمیّه اصفهان و همچنین از همه شما میهمانان گرامی تقدیر و تشکر می‌کنم و از خداوند تعالی، علوّ درجات حضرت محقّق نائینی«اعلی‌الله درجته و کلمته» را مسألت می‌کنم و امیدوارم توفیق درس‌آموزی از سیره و زندگی پربار این فقیه عالی‌مقام را داشته باشیم. ان‌شاءالله‌تعالی.
و السّلام علیکم و رحمة‌الله و برکاته.
حسین المظاهری
۳۰ / ربیع‌المولود / ۱۴۴۷
اول / مهر / ۱۴۰۴
محقق نائینی(ره) افتخار اصفهان و چراغ فروزان حوزه‌های علمیه
آیت‌الله سید‌یوسف طباطبایی‌نژاد نیز، در سخنرانی خود در همایش بزرگداشت علامه نائینی، با اشاره به حدیث «إنّ مَثَلَ العُلَماءِ کمَثَلِ النُّجومِ فی‌السّماءِ یُهتَدی بِها فی ظُلُماتِ البَرِّ والبَحرِ»؛ این روایت بهترین توصیف برای شخصیت علامه محقق نائینی دانست و افزود: ایشان افتخار همه ما، افتخار مردم اصفهان و افتخار کل شیعه است. نزدیک به یک‌قرن است که حوزه‌های علمیه از آثار، اندیشه‌ها و شاگردان ایشان بهره‌مندند و همچنان از کلمات و فرمایشات آن فقیه بزرگ الهام می‌گیرند.
نماینده ولی‌فقیه در استان اصفهان خاطرنشان کرد: محقق نائینی(ره) در کنار تدریس و تحقیق، صدها شاگرد برجسته تربیت کرد که برخی از آنان همچون آیت‌الله شاهرودی و آیت‌الله حکیم(قد) از مراجع عظام تقلید و از ارکان حوزه‌های علمیه شدند. از این جهت، علامه نائینی همچنان به‌عنوان چراغی فروزان در حوزه‌ها می‌درخشد و راه را برای طالبان علم روشن می‌کند.
آیت‌الله طباطبایی‌نژاد، به جایگاه اجتماعی و سیاسی علامه محقق نائینی اشاره کرد و گفت: پیش از دوران مشروطه، حاکمیت‌ها استبدادی بودند و قانون، دستور و اجرا، همه در انحصار شاه بود؛ علما برای محدود کردن قدرت شاه و جلوگیری از خودکامگی او تلاش کردند و مشروطه را به‌عنوان چارچوبی برای بستن افسار استبداد مطرح ساختند.
نماینده ولی‌فقیه در استان اصفهان تأکید کرد: اندیشه‌های علمی و سیاسی محقق نائینی(ره) باید برای نسل‌های امروز و فردا بازخوانی و تبیین شود؛ چراکه میراث او همچنان پاسخگوی نیازهای حوزه‌های علمیه و جامعه اسلامی در مواجهه با چالش‌های معاصر است.
نمونه‌ای بی‌نظیر در شاگردپروری، معنویت و دلسوزی برای کشور
آیت‌الله هادی نجفی نیز در این همایش، با اشاره به ابعاد علمی، معنوی و سیاسی این فقیه برجسته، او را نمونه‌ای ممتاز در شاگردپروری و دلسوزی برای ایران دانست و تأکید کرد: میراث علمی و معنوی نائینی باید قدر دانسته شود.
وی با اشاره به تحقیقات علمی علامه نائینی و انتشار آثار ایشان، گفت: یکی از ویژگی‌های برجسته علامه نائینی، شاگردپروری ایشان بود؛ بیشتر مراجع تقلید پس از ایشان، از جمله آیت‌الله خویی، آیت‌الله حکیم و آیت‌الله شاهرودی(قد)، شاگردان ایشان هستند و این امر نشان‌دهنده توجه و تربیت علمی اوست.
آیت‌الله نجفی، با ذکر برخی کرامات و تشرفات علامه نائینی(ره) گفت: در دوران جنگ جهانی اول و حملات بیگانگان به ایران، ایشان در عالم خواب و بیداری به محضر امیرالمؤمنین(ع) و سپس حضرت صاحب‌الزمان(عج) تشرف یافته و با دعا و توسل، دل‌نگرانی خود برای ایران و شیعیان را بیان کردند و این نشان‌دهنده دلسوزی و غیرت دینی ایشان برای ایران و ملت مسلمان بود.
وی تأکید کرد: مقام علمی، معنوی و سیاسی آیت‌الله نائینی(ره) نمونه‌ای کم‌نظیر است و حوزه‌های علمیه، شاگردان و جامعه اسلامی، باید قدر این میراث گران‌بها را بدانند و آن را به نسل‌های آینده منتقل کنند.
الگوی وحدت حوزه‌ها باید تقویت شود
حجت‌الاسلام والمسلمین احمد فرخ‌فال دبیر کنگره علامه میرزای نائینی نیز در این همایش افزود: شخصیت علمی و معنوی محقق نائینی عرصه‌های متعدد و درخشانی دارد و حوزه‌های علمیه در دهه‌ها از فیوضات علمی، معنوی و سیاسی او بهره‌مند بوده و خواهند بود؛ بنابراین تبیین کامل زوایای شخصیت ایشان ضرورت دارد تا بهره‌گیری از این منبع پربرکت تسهیل شود.
وی تصریح کرد: علامه نائینی(ره) فقیهی بود که دین را از سیاست منفک نمی‌دید و نقد حاکمیت استبدادی را از موضع فقه و اخلاق مورد پیگیری قرار می‌داد؛ ایشان در تحلیل‌هایش نشان می‌داد که هر حکومتی که از اذن و رضایت فقها و نظارت مشروع برخوردار نباشد، رنگ استبدادی دارد و مشروع نیست.
حجت‌الاسلام والمسلمین فرخ‌فال در توضیح نگاه محقق نائینی به مشروطه، گفت: محقق نائینی مشروطه را از باب ضرورت‌های تاریخی و مبانی شرعی قابل توجیه می‌دانست و شروط و ضوابطی برای تضمین نقش مردم و نمایندگان در حکومت مطرح می‌کرد تا آزادی و کرامت انسانی در چارچوب شرع محفوظ بماند؛ این رویکرد نشان‌دهنده آن است که ورود فقها به عرصه سیاست، بر پایه تعهد نظری و اخلاقی صورت گرفته است.
وی تأکید کرد: محقق نائینی و شخصیت‌هایی مانند شیخ فضل‌الله نوری(ره) دو روی یک سکه‌اند که هریک از زاویه‌ای بر لزوم نظارت شرعی و نفی استبداد پافشاری کرده‌اند؛ امروز نیز حوزه‌های علمیه باید متحد باشند و از مفاخر خود دفاع و پیروی کنند تا در مقابل تهاجمات فکری و سیاسی زمانه، قدرت تأثیرگذاری داشته باشند.
حجت‌الاسلام والمسلمین فرخ‌فال، خواستار بین‌المللی‌شدن کنگره شد و گفت: کنگره باید فراتر از مرزهای ملی برگزار شود؛ در شرایطی که دشمنان برای ایجاد تفرقه تلاش می‌کنند، وحدت کشورهای اسلامی و هم‌صدایی علمای جهان ضرورت دارد تا در برابر استکبار موضعی یکپارچه اتخاذ شود.
فقیهی جامع که دین و اجتماع را از هم جدا نمی‌دید
حجت‌الاسلام والمسلمین عبدالامیر خطاط هم در این همایش، با تجلیل از جایگاه علمی و معنوی آن فقیه بزرگوار اظهار کرد: افزود: محقق نائینی نه‌تنها در عرصه علمی سرآمد و صاحب درس‌های مجتهدپرور بود و شاگردان برجسته‌ای تربیت کرد، بلکه در تهجد، عبادت و راز و نیاز با پروردگار متعال نیز، نمونه‌ای کم‌نظیر به‌شمار می‌رفت.
جانشین مدیر حوزه علمیه استان اصفهان ، با اشاره به رویکرد اجتماعی و سیاسی محقق نائینی، تصریح کرد: ایشان درحالی‌که سراپا معنویت و عبادت بود، از مسائل اجتماعی و سیاسی غفلت نکرد و دین را جدا از اجتماع نمی‌دانست؛ این ویژگی در زمانه‌ای که برخی در پی جداسازی دین از عرصه اجتماع بودند، بسیار حائز اهمیت است.
حجت‌الاسلام والمسلمین خطاط خاطرنشان کرد: علامه نائینی(ره) نخستین فقیهی بود که با رویکردی ایجابی و مستدل، مسائل اجتماعی و سیاسی را وارد فقه کرد و آن‌ها را در قالب خرد و کلان مورد بحث قرار داد و همین جامعیت موجب شده است که امروز تبیین ابعاد شخصیت او و معرفی این الگو به نسل‌های آینده، ضرورتی جدی برای حوزه‌های علمیه و جامعه اسلامی باشد.
درس‌های بزرگان حوزه برای رفع مشکلات امروز جامعه حیاتی است
به گزارش پایگاه اطلاع‌رسانی مرکز مدیریت حوزه علمیه اصفهان، حجت‌الاسلام والمسلمین رضا مختاری مسئول کمیته علمی سیره و زندگی‌نامه علامه نائینی نیز در این همایش، به بیان بخشی از تاریخچه و جایگاه این عالم بزرگ پرداخت و تأکید کرد: این عالم بزرگ نه‌تنها خود مرجع بود؛ بلکه به شاگردپروری اهمیت فراوان داد و شاگردان خود را به مناطق مختلف فرستاد تا در سطح کشور تأثیرگذار باشند. این موضوع امروز کمتر رعایت می‌شود و در بسیاری از مناطق، روحانیون و امام جماعات به‌اندازه کافی حضور ندارند.
وی با بیان اینکه درس گرفتن از سیره و تجارب این بزرگان برای حل مشکلات امروز جامعه، ضروری است،
گفت: از تجربیات سلف صالح به‌اندازه کافی بهره نمی‌بریم و لازم است، این تجربیات به‌صورت جدی در آموزش و عمل حوزه‌ها مورد توجه قرار گیرد.
همایش بزرگداشت علامه محقق نائینی(ره) با پیام حضرت آیت‌الله مظاهری و به همت مرکز مدیریت و معاونت پژوهش حوزه علمیه اصفهان، چهارشنبه 2 مهرماه در مدرسه علمیه صدر بازار اصفهان برگزار شد.
به گزارش خبرگزاری حوزه، در پیام معظم‌له به همایش «بزرگداشت علّامه محقّق نائینی» آمده است:
برگزاری این همایش که به نام نامیِ یکی از مفاخر بزرگ تاریخ تشیّع و ایران معاصر، یعنی: حضرت علّامه محقّق، استادالفقهاء و المجتهدین، فقیه نزیه و اصولی مدقّق، میرزای نائینی«اعلی‌الله مقامه الشّریف»، اجرا می‌گردد، فرصت و زمینه مناسبی است تا اوّلا: افکار و آراء این عالم متفکّر مورد توجّه و برّرسی واقع شود و ثانیاً: از زندگی پر برکت و سیره معنوی این فقیه پارسا و متّقی، درس‌آموزی شود.
در این مجال کوتاه، به اختصار، سه بُعد مهم از ابعاد درخشان شخصیّتی محقّق نائینی(قد) را، که هر سه، واجد درس‌های بااهمیّتی برای عموم حوزویان است، مورد اشاره و تأکید قرار می‌دهم و از شما میهمانان عزیز شرکت‌کننده در این نشست گرامی و از سایر طلّاب و روحانیون خصوصاً اساتید و مدرّسان محترم حوزه‌های علمیّه تقاضا می‌کنم که سیره روشن و استوار علمی و عملی این شخصیّت والامقام را مورد مداقّه جدّی قرار دهند و به این طریقه و روش، تأسّی نمایند و بدانند که بقا و استمرار حوزه‌های علمیّه در گرو استدامه همین سیره‌های نورانی اساطین و اعلام بزرگی است که در طول قرون متمادی بعد از غیبت کبرا تا به امروز، گرمی‌بخشِ حوزه‌های علمیّه تشیّع و حافظ مکتب و معارف حیات‌بخش ائمّه هدی(ع) بوده‌اند. سلام و درود و رحمت واسعه حق‌تعالی بر ارواح مطهّر یکایک آنان باد.
۱) اولین بُعد شخصیّتی محقّق نائینی(رض)، بُعد علمی و ویژگیِ اندیشه‌گی این علّامه متضلّع است. ایشان که از دوران کودکی، با عنایات الهی، برخوردار از نبوغ و استعداد درخشانی بوده است تا بدانجا که در نائین و در مراحل اوّلیه تحصیل، علمای وقت و اساتید وی از قوه فهم و ذکاء و حافظه او شگفت‌زده بوده‌اند، در دوره نوجوانی به حوزه علمیّه اصفهان -که در آن عصر، مهم‌ترین حوزه علمی ایران به‌شمار می‌آمده است- هجرت نموده و بیش از ده سال در این حوزه کهن و در نزد اساتید بزرگ آن دوره خصوصاً حضرت میرزا ابوالمعالی کلباسی(قد)، به مدّت قریب ده سال، و حضرت شیخ محمدباقر نجفی اصفهانی«طاب‌الله‌ثراه»، که در آن زمان زعیم حوزه علمیّه اصفهان بوده‌اند، به مدّت پنج سال و نیز فرزند برومند و البته کمتر شناخته شده ایشان حضرت شیخ محمدحسین اصفهانی مسجدشاهی «اعلی‌الله‌مقامه»، که در تمام مدّت حضور در اصفهان، مربّی و مرشد محقّق نائینی در علم و عمل بوده است، به بهترین وجه، تحصیل و استفاده علمی نموده است و در همین دوران به یک عالم مجتهد و فقیه جوان، تبدیل گردیده است و از این‌رو باید محقّق نائینی(قد) را یکی از مفاخر برجسته حوزه علمیّه اصفهان به شمار آوریم.
پس از این دوره، ایشان حوزه علمیّه اصفهان را به مقصد سامرّا و درک محضر علمی حضرت میرزای بزرگ شیرازی(رض) که محور علمی آن عصر در عتبات عالیات بوده‌اند، ترک می‌کند تا میراث علمی حضرت شیخ انصاری(قد) را از این شاگردِ برجسته آن شیخ اعظم دریافت و تحصیل نماید و به شهادت بزرگان آن دوره، این فقیه جوانِ تازه‌وارد، مطمح انظار و مورد توجّه همگان و خصوصاً محلّ عنایت خاصّ میرزای شیرازی(قد) قرار می‌گیرد و در طیّ قریب ده سال، همواره از خصّیصان آن مرد بزرگ و دارای جایگاه برجسته‌ای در حوزه علمیّه سامرّا بوده است. و بعد از این دوره، محقّق نائینی در کسوت یک عالم پخته و معروف، به نجف اشرف، مشرّف می‌گردد و در آن حوزه باعظمت، رحل اقامت می‌افکند و در زمره خواصّ اصحابِ نزدیک حضرت آخوند خراسانی«اعلی‌الله مقامه الشّریف» و عضو برجسته جلسات افتای ایشان قرار می‌گیرد و خود نیز صاحب کرسی تدریس و تعلیم می‌شود و تا پایان عمر بابرکت خویش، شاگردان بسیاری، که در میان آنان مراجع تقلید عالی‌قدری پرورش یافته‌اند را تربیت می‌نمایند؛ اعاظمی نظیر حضرات آیات عظام سید صدرالدّین صدر، سید محمّدتقی خوانساری، سید محسن حکیم، سید ابوالقاسم خوئی، سید محمدهادی میلانی، سید محمود شاهرودی که همگی مراجع تقلید ادوار اخیر بوده‌اند، و بزرگان دیگری نظیر علّامه طباطبائی و علّامه امینی«قدس‌الله تعالی اسرارهم» از جمله تلامیذ برجسته محقّق نائینی و پرورش‌یافتگان مکتب علمیِ این استاد عالی‌مقام به‌شمار می‌آیند؛ چنانکه برخی از علمای بزرگ حوزه علمیّه اصفهان در دوره قبل همچون حضرات آیات خادمی، طیّب و شمس‌آبادی(رض) نیز در محضر محقّق نائینی(قد) تلمّذ نموده‌اند.
این، خلاصه‌ای گذرا از کارنامه و تاریخ علمی محقّق نائینی است که البته بیان و بررسی اندیشه‌های او و ابتکارات علمی و فقهی او و نوآوری‌های وی در دانش اصول که باعث شده است تا ایشان را مجدّدِ علم اصول فقه شیعه بدانند، در این مجال ممکن نیست و هدف از ذکر نکاتی که گذشت، صرفاً تأکید بر درس‌آموزی از بُعد علمی محقّق نائینی و سخت‌کوشی ایشان در عرصه دانش و اهتمام والا در تعلیم و تعلّم است. بقای حوزه‌های علمیّه به تأسّی طلّاب و روحانیون جوان به این سیره روشن و استوار است، و هرچه این طریقه و روش عالمانه، در متن حوزه‌های علمیّه، تقویت شود، اعتلا و ارتقای حوزه‌ها، بهتر و بیشتر، تضمین خواهد شد.
٢) دومین بُعد مهم از ابعاد شخصیّتی محقّق نائینی که متأسّفانه ناشناخته مانده است، بُعد عملی و مقام والای معنوی و اخلاقی ایشان است. محقّق نائینی علاوه بر اینکه محضر بزرگان اخلاق و معنویّانی همچون حضرات ملّا فتحعلی سلطان‌آبادی و ملّاحسینقلی همدانی(قد) را درک کرده است، خود نیز فقیهی نزیه و عالمی مهذَّب و شخصیّتی معنوی بوده است و بسیاری از شاگردان ایشان، نمونه‌های متعدّدی از حالات عرفانی و معنویِ محقّق نائینی را گزارش کرده‌اند و مقام اخلاقی و منزلت پارسایی ایشان را به نیکی ستوده‌اند. اگرچه این بُعد از شخصیت ایشان، تحت‌الشّعاع بُعد علمی بوده است، اما به هر صورت، درس بزرگ این ویژگی ممتاز محقّق نائینی به عموم حوزویان خصوصاً اساتید و مدرّسان محترم حوزه‌های علمیّه آن است که أولاً: [وَ اتَّقُوا اللَّهَ وَ یُعَلِّمُکُمُ اللَّهُ وَ اللَّهُ بِکُلِّ شَیْءٍ عَلیمٌ] و ثانیاً: [إِنْ تَتَّقُوا اللَّهَ یَجْعَلْ لَکُمْ فُرْقاناً وَ یُکَفِّرْ عَنْکُمْ سَیِّئاتِکُمْ وَ یَغْفِرْ لَکُمْ وَ اللَّهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظیمِ] و ثالثاً: «إِنَّ الْحَسَنَ مِنْ کُلِّ أَحَدٍ حَسَنٌ وَ إِنَّهُ مِنْکَ أَحْسَنُ لِمَکَانِکَ مِنَّا».
۳) سومین بُعد از ابعاد شخصیّتی محقّق نائینی(رض)، اهتمام و توجّه ایشان به مسائل سیاسی، اجتماعی مسلمین و شیعیان به‌ویژه جامعه شیعی ایران است که متّکی به اندیشه‌ای عمیق در عرصه سیاست است. ایشان فقیهی مجاهد در قامت یک نظریه‌پرداز سیاسی است که کتاب مهم و معروف «تنبیه الامّة و تنزیه الملة» آن عالم سیاستمدار، نشانگر افکار و آراء ایشان در میدان سیاست است و هدف اصلی این کتاب، نفی استبداد و اقامه دلیل بر مبرّا بودن ساحت دین از حاکمیّت استبدادی و تأکید بر کرامت و آزادی و برابری انسان و حقّ مشارکت سیاسی ملّت است و شخصیت بی‌بدیلی همچون حضرت آخوند خراسانی، این اثر را «اجلّ از تمجید» می‌داند.
محقّق نائینی در میدان سیاست، صرفاً نظریه‌پردازی نمی‌کند، بلکه در مقام عمل نیز در قامت یک مرجع و فقیه مجاهد، هم در نهضت تنباکو و هم در نهضت مشروطه، مشارکتی عالمانه دارد و بعد از آن نیز در زمان تهاجم قوای روسیه و انگلستان به ایران، با جمعی دیگر از علماء وقت، جنبشی بر ضدّ بیگانگان را برپا می‌کنند، چنانکه با آغاز جنگ جهانی اوّل و اشغال بخش وسیعی از خاک عراق به‌دست نیروهای بیگانه انگلستان، با همراهی سایر علماء، دست به اعتراض و قیام می‌زنند و در نتیجه به ایران، تبعید می‌گردد و مدتی را در حوزه علمیّه قم به همراه مرحوم آیت‌الله العظمی آقای سید ابوالحسن اصفهانی(قد) ، در دوره حیات مرحوم مؤسّس(رض)، به‌بحث و درس می‌گذرانند و پس از یک سال به حوزه علمیّه نجف اشرف مراجعت می‌نمایند.
این بُعد از شخصیّت محقّق نائینی(قد) نیز برای عموم روحانیّون خصوصاً کسانی که قصد ورود در عرصه سیاست را دارند درس‌آموز است. ورود در میدان سیاست اوّلاً: نیازمند آگاهی علمی و دانش نظری است تا شخص بتواند در این عرصه پیچیده، آنچه را حق است به‌درستی تشخیص دهد و در طوفان‌ها و جزر و مدهای سیاسی، حیرت‌زده و گمراه نشود؛ و ثانیاً: در این میدان باید خود را آماده مجاهدت و عمل و فعالیّت نموده و این نیز قطعاً نیازمند شجاعت و بصیرت و صبر و تحمّل و بردباری بر مصائب و مشکلات است و چنانکه امیرالمؤمنین«علیه‌افضل‌صلوات‌المصلّین» فرموده‌اند: «وَ لَا یَحْمِلُ هَذَا الْعَلَمَ إِلَّا أَهْلُ الْبَصَرِ وَ الصَّبْرِ وَ الْعِلْمِ بِمَوَاضِعِ الْحَقِّ».
اینها درس‌های محقّق نائینی«قدّس‌سرّه‌الشّریف» برای امروز حوزه‌های علمیّه است که باید با مداقّه کامل مورد توجه واقع شود و اگر این همایش و سایر برنامه‌هایی که به‌عنوان کنگره بین‌المللی میرزای نائینی«قدّس‌الله‌روحه» پیش‌بینی شده است، بتواند این درس‌ها را به‌نحو مناسب تبیین نماید، به هدف خود دست یافته است.
از همه متصدّیان و دست‌اندرکاران این کنگره در حوزه علمیّه قم و نیز از متصدّیان این نشست در حوزه علمیّه اصفهان و همچنین از همه شما میهمانان گرامی تقدیر و تشکر می‌کنم و از خداوند تعالی، علوّ درجات حضرت محقّق نائینی«اعلی‌الله درجته و کلمته» را مسألت می‌کنم و امیدوارم توفیق درس‌آموزی از سیره و زندگی پربار این فقیه عالی‌مقام را داشته باشیم. ان‌شاءالله‌تعالی.
و السّلام علیکم و رحمة‌الله و برکاته.
حسین المظاهری
۳۰ / ربیع‌المولود / ۱۴۴۷
اول / مهر / ۱۴۰۴
محقق نائینی(ره) افتخار اصفهان و چراغ فروزان حوزه‌های علمیهآیتالله سید‌یوسف طباطبایی‌نژاد نیز، در سخنرانی خود در همایش بزرگداشت علامه نائینی، با اشاره به حدیث «إنّ مَثَلَ العُلَماءِ کمَثَلِ النُّجومِ فی‌السّماءِ یُهتَدی بِها فی ظُلُماتِ البَرِّ والبَحرِ»؛ این روایت بهترین توصیف برای شخصیت علامه محقق نائینی دانست و افزود: ایشان افتخار همه ما، افتخار مردم اصفهان و افتخار کل شیعه است. نزدیک به یک‌قرن است که حوزه‌های علمیه از آثار، اندیشه‌ها و شاگردان ایشان بهره‌مندند و همچنان از کلمات و فرمایشات آن فقیه بزرگ الهام می‌گیرند.
نماینده ولی‌فقیه در استان اصفهان خاطرنشان کرد: محقق نائینی(ره) در کنار تدریس و تحقیق، صدها شاگرد برجسته تربیت کرد که برخی از آنان همچون آیت‌الله شاهرودی و آیت‌الله حکیم(قد) از مراجع عظام تقلید و از ارکان حوزه‌های علمیه شدند. از این جهت، علامه نائینی همچنان به‌عنوان چراغی فروزان در حوزه‌ها می‌درخشد و راه را برای طالبان علم روشن می‌کند.
آیت‌الله طباطبایی‌نژاد، به جایگاه اجتماعی و سیاسی علامه محقق نائینی اشاره کرد و گفت: پیش از دوران مشروطه، حاکمیت‌ها استبدادی بودند و قانون، دستور و اجرا، همه در انحصار شاه بود؛ علما برای محدود کردن قدرت شاه و جلوگیری از خودکامگی او تلاش کردند و مشروطه را به‌عنوان چارچوبی برای بستن افسار استبداد مطرح ساختند.
نماینده ولی‌فقیه در استان اصفهان تأکید کرد: اندیشه‌های علمی و سیاسی محقق نائینی(ره) باید برای نسل‌های امروز و فردا بازخوانی و تبیین شود؛ چراکه میراث او همچنان پاسخگوی نیازهای حوزه‌های علمیه و جامعه اسلامی در مواجهه با چالش‌های معاصر است.
نمونه‌ای بی‌نظیر در شاگردپروری، معنویت و دلسوزی برای کشورآیتالله هادی نجفی نیز در این همایش، با اشاره به ابعاد علمی، معنوی و سیاسی این فقیه برجسته، او را نمونه‌ای ممتاز در شاگردپروری و دلسوزی برای ایران دانست و تأکید کرد: میراث علمی و معنوی نائینی باید قدر دانسته شود.
وی با اشاره به تحقیقات علمی علامه نائینی و انتشار آثار ایشان، گفت: یکی از ویژگی‌های برجسته علامه نائینی، شاگردپروری ایشان بود؛ بیشتر مراجع تقلید پس از ایشان، از جمله آیت‌الله خویی، آیت‌الله حکیم و آیت‌الله شاهرودی(قد)، شاگردان ایشان هستند و این امر نشان‌دهنده توجه و تربیت علمی اوست.
آیت‌الله نجفی، با ذکر برخی کرامات و تشرفات علامه نائینی(ره) گفت: در دوران جنگ جهانی اول و حملات بیگانگان به ایران، ایشان در عالم خواب و بیداری به محضر امیرالمؤمنین(ع) و سپس حضرت صاحب‌الزمان(عج) تشرف یافته و با دعا و توسل، دل‌نگرانی خود برای ایران و شیعیان را بیان کردند و این نشان‌دهنده دلسوزی و غیرت دینی ایشان برای ایران و ملت مسلمان بود.
وی تأکید کرد: مقام علمی، معنوی و سیاسی آیت‌الله نائینی(ره) نمونه‌ای کم‌نظیر است و حوزه‌های علمیه، شاگردان و جامعه اسلامی، باید قدر این میراث گران‌بها را بدانند و آن را به نسل‌های آینده منتقل کنند.
الگوی وحدت حوزه‌ها باید تقویت شودحجتالاسلام والمسلمین احمد فرخ‌فال دبیر کنگره علامه میرزای نائینی نیز در این همایش افزود: شخصیت علمی و معنوی محقق نائینی عرصه‌های متعدد و درخشانی دارد و حوزه‌های علمیه در دهه‌ها از فیوضات علمی، معنوی و سیاسی او بهره‌مند بوده و خواهند بود؛ بنابراین تبیین کامل زوایای شخصیت ایشان ضرورت دارد تا بهره‌گیری از این منبع پربرکت تسهیل شود.
وی تصریح کرد: علامه نائینی(ره) فقیهی بود که دین را از سیاست منفک نمی‌دید و نقد حاکمیت استبدادی را از موضع فقه و اخلاق مورد پیگیری قرار می‌داد؛ ایشان در تحلیل‌هایش نشان می‌داد که هر حکومتی که از اذن و رضایت فقها و نظارت مشروع برخوردار نباشد، رنگ استبدادی دارد و مشروع نیست.
حجت‌الاسلام والمسلمین فرخ‌فال در توضیح نگاه محقق نائینی به مشروطه، گفت: محقق نائینی مشروطه را از باب ضرورت‌های تاریخی و مبانی شرعی قابل توجیه می‌دانست و شروط و ضوابطی برای تضمین نقش مردم و نمایندگان در حکومت مطرح می‌کرد تا آزادی و کرامت انسانی در چارچوب شرع محفوظ بماند؛ این رویکرد نشان‌دهنده آن است که ورود فقها به عرصه سیاست، بر پایه تعهد نظری و اخلاقی صورت گرفته است.
وی تأکید کرد: محقق نائینی و شخصیت‌هایی مانند شیخ فضل‌الله نوری(ره) دو روی یک سکه‌اند که هریک از زاویه‌ای بر لزوم نظارت شرعی و نفی استبداد پافشاری کرده‌اند؛ امروز نیز حوزه‌های علمیه باید متحد باشند و از مفاخر خود دفاع و پیروی کنند تا در مقابل تهاجمات فکری و سیاسی زمانه، قدرت تأثیرگذاری داشته باشند.
حجت‌الاسلام والمسلمین فرخ‌فال، خواستار بین‌المللی‌شدن کنگره شد و گفت: کنگره باید فراتر از مرزهای ملی برگزار شود؛ در شرایطی که دشمنان برای ایجاد تفرقه تلاش می‌کنند، وحدت کشورهای اسلامی و هم‌صدایی علمای جهان ضرورت دارد تا در برابر استکبار موضعی یکپارچه اتخاذ شود.
فقیهی جامع که دین و اجتماع را از هم جدا نمیدیدحجتالاسلام والمسلمین عبدالامیر خطاط هم در این همایش، با تجلیل از جایگاه علمی و معنوی آن فقیه بزرگوار اظهار کرد: افزود: محقق نائینی نه‌تنها در عرصه علمی سرآمد و صاحب درس‌های مجتهدپرور بود و شاگردان برجسته‌ای تربیت کرد، بلکه در تهجد، عبادت و راز و نیاز با پروردگار متعال نیز، نمونه‌ای کم‌نظیر به‌شمار می‌رفت.
جانشین مدیر حوزه علمیه استان اصفهان ، با اشاره به رویکرد اجتماعی و سیاسی محقق نائینی، تصریح کرد: ایشان درحالی‌که سراپا معنویت و عبادت بود، از مسائل اجتماعی و سیاسی غفلت نکرد و دین را جدا از اجتماع نمی‌دانست؛ این ویژگی در زمانه‌ای که برخی در پی جداسازی دین از عرصه اجتماع بودند، بسیار حائز اهمیت است.
حجت‌الاسلام والمسلمین خطاط خاطرنشان کرد: علامه نائینی(ره) نخستین فقیهی بود که با رویکردی ایجابی و مستدل، مسائل اجتماعی و سیاسی را وارد فقه کرد و آن‌ها را در قالب خرد و کلان مورد بحث قرار داد و همین جامعیت موجب شده است که امروز تبیین ابعاد شخصیت او و معرفی این الگو به نسل‌های آینده، ضرورتی جدی برای حوزه‌های علمیه و جامعه اسلامی باشد.
درس‌های بزرگان حوزه برای رفع مشکلات امروز جامعه حیاتی استبه گزارش پایگاه اطلاع‌رسانی مرکز مدیریت حوزه علمیه اصفهان، حجت‌الاسلام والمسلمین رضا مختاری مسئول کمیته علمی سیره و زندگی‌نامه علامه نائینی نیز در این همایش، به بیان بخشی از تاریخچه و جایگاه این عالم بزرگ پرداخت و تأکید کرد: این عالم بزرگ نه‌تنها خود مرجع بود؛ بلکه به شاگردپروری اهمیت فراوان داد و شاگردان خود را به مناطق مختلف فرستاد تا در سطح کشور تأثیرگذار باشند. این موضوع امروز کمتر رعایت می‌شود و در بسیاری از مناطق، روحانیون و امام جماعات به‌اندازه کافی حضور ندارند.
وی با بیان اینکه درس گرفتن از سیره و تجارب این بزرگان برای حل مشکلات امروز جامعه، ضروری است،
گفت: از تجربیات سلف صالح به‌اندازه کافی بهره نمی‌بریم و لازم است، این تجربیات به‌صورت جدی در آموزش و عمل حوزه‌ها مورد توجه قرار گیرد.