مروری بر کارنامه حقوق بشری حوزه علمیه قم در یکصد سال اخیر
ادامه از صفحه قبل
این ارائه، گزارشی کوتاه از مقاله‌ای است که تحت عنوان «کارنامه حقوق بشری حوزه علمیه قم در یکصدساله اخیر» به همایش بازتأسیس حوزه علمیه قم تقدیم شده است. تحلیل این کارنامه، فعالیت‌های علمی و عملی حوزه و حوزویان را در دو دوره متمایز پیش وپس از انقلاب اسلامی، مورد بررسی قرار می‌دهد.
بخش اول: دوره پیش از انقلاب اسلامی
۱. فعالیت‌های علمی
با توجه به محدودیت‌های فراوان و زمان مورد نیاز برای شکل‌گیری و بالندگی حوزه پس از بازتأسیس در سال ۱۳۰۰، انتظار تولید آثار علمی گسترده در دهه‌های نخست، واقع‌بینانه نیست. با این حال، چند نمونه قابل توجه وجود دارد:
• آثار مکتوب: نویسندگان معدودی به این حوزه پرداختند که شاخص‌ترین آن‌ها شهید مطهری(ره) با آثاری چون «نظام حقوق زن در اسلام» و رساله «مسأله حجاب» است.
• مقالات: بررسی مجله «مکتب اسلام» به‌عنوان یکی از تریبون‌های اصلی آن دوران، بسیار جالب توجه است. بزرگانی چون علامه طباطبایی، شهید مطهری، علامه محمدتقی جعفری، آیت‌الله مصباح یزدی، آیت‌الله‌العظمی مکارم شیرازی، آیت‌الله‌العظمی سبحانی، آیت‌الله امینی و امام موسی صدر، مقالاتی در ارتباط با مسائل حقوق بشری، در این مجله منتشر می‌کردند.
۲. فعالیت‌های عملی
کارنامه عملی حوزه در این دوره، بسیار پررنگ‌تر است. در پژوهش انجام‌شده، بیش از یکصد نفر از بزرگان و چهره‌های مطرح حوزه شناسایی شدند که در تقابل با نظام سلطنتی که حقوق بنیادین بشر مانند آزادی را سرکوب می‌کرد، ایستادگی کردند. این بزرگان در راستای مبارزات آزادی‌خواهانه، شرافتمندانه به زندان رفتند و تبعید شدند. این فداکاری‌ها را نمی‌توان از کارنامه حقوق بشری حوزه جدا کرد؛ آنان عملاً برای احقاق و استیفای حقوق بشر به میدان آمدند.
بخش دوم: دوره پس از انقلاب اسلامی
پس از انقلاب، گام‌های بسیار بلندی برداشته شد و انصافاً کارنامه حوزه در این دوره، درخشان است.
۱. فعالیت‌های عملی و بنیادین
• نقش در تدوین قانون اساسی: حوزه علمیه نقشی محوری در تدوین قانون اساسی داشت. بیش از ۵۰ نفر از اعضای مجلس خبرگان قانون اساسی، از علمای حوزه بودند که بسیاری از آنان امروز از مراجع تقلید هستند؛ مانند حضرات آیات سبحانی و جوادی آملی. آنان به‌طور مستقیم در نگارش قانون اساسی، به‌ویژه فصل سوم (حقوق ملت)، نقش داشتند.
• نقش در تدوین قوانین دیگر: حوزه در تدوین قوانینی مانند قانون مجازات اسلامی نیز مشارکت فعال داشت.
۲. فعالیت‌های علمی و پژوهشی
حجم فعالیت‌های علمی حوزویان پس از انقلاب، به‌قدری فراوان است که بررسی آن نیازمند دسته‌بندی است:
• آثار مکتوب (کتاب‌ها):
◦ تعداد مقالات به‌اندازه‌ای زیاد است که از حوصله یک پژوهش خارج بود و کنار گذاشته شد.
◦ صدها کتاب (بدون مبالغه) توسط دانش‌آموختگان حوزه علمیه قم تألیف شده است. این آثار به دو دسته تقسیم می‌شوند:
1. آثار عام: کتاب‌هایی با نگاهی کلی و جامع به تمام مباحث حقوق بشری.
2. تک‌نگاری‌ها: آثاری که بر یک موضوع خاص مانند کرامت انسان، حقوق زن یا آزادی عقیده متمرکز شده‌اند.
◦ این پژوهش، آثار مربوط به تمام گرایش‌های فکری موجود در حوزه (تقابلی، انفعالی یا تعاملی) را دربر گرفته است.
• یک نقیصه قابل توجه: کارنامه حوزه علمیه خواهران
◦ نکته‌ای که برای شخص بنده ناراحت‌کننده بود، کارنامه ضعیف حوزه علمیه خواهران در زمینه مباحث حقوق بشری، به‌ویژه مسأله حقوق زن است.
◦ عمده آثار مهم در تبیین، تحلیل و دفاع از حقوق زن در اسلام، توسط آقایان (علما و فضلای حوزوی) نوشته شده است. تعداد کتاب‌های تألیف‌شده توسط بانوان حوزوی در این زمینه، کمتر از انگشتان یک دست است. این یک نقص جدی است که با وجود درخشندگی کارنامه کلی حوزه، باید برطرف شود.
• نهادهای پژوهشی و آموزشی
◦ پژوهشکده‌های متعدد: پس از انقلاب، پژوهشکده‌های بسیاری در قم تأسیس شدند که بخشی از مأموریت خود را به مباحث حقوق بشری اختصاص داده‌اند.
◦ همایش‌های فراوان: همایش‌های علمی متعددی با محوریت حقوق بشر، به‌همت حوزویان برگزار شده است.
◦ نشریات علمی: در حال حاضر حدود ۱۲۰ نشریه علمی (علمی- پژوهشی و علمی- ترویجی) در حوزه منتشر می‌شود که در مقایسه با یک یا دو مجله پیش از انقلاب، رشد چشم‌گیری را نشان می‌دهد. بسیاری از این نشریات، به مباحث حقوقی و حقوق بشری می‌پردازند.
◦ دروس حوزوی: در حوزه مباحث فقه مضاف، در حال حاضر حداقل ۴ یا ۵ نفر از فضلا و علمای حوزه، درس خارج «فقه حقوق بشر» را تدریس می‌کنند و برخی از آنان، آثار چندجلدی در این زمینه منتشر کرده‌اند.
سخن پایانی
اگر بخواهیم به این کارنامه نمره بدهیم، به نظر من نمره خوب و ممتازی خواهد بود؛ گرچه نباید به وضع موجود قناعت کرد؛ اما این مرور نشان می‌دهد که حوزه علمیه قم، چه قبل و چه بعد از انقلاب، در دو بعد علمی و عملی گام‌های بزرگی در مسأله حقوق بشر برداشته است. این فعالیت‌ها، برخلاف تصور رایج در بیرون از حوزه، بسیار درخور، قابل تحسین و ستایش است و امیدواریم، با همت بیشتر بزرگان، این مسیر با قوت ادامه یابد.
این ارائه، گزارشی کوتاه از مقاله‌ای است که تحت عنوان «کارنامه حقوق بشری حوزه علمیه قم در یکصدساله اخیر» به همایش بازتأسیس حوزه علمیه قم تقدیم شده است. تحلیل این کارنامه، فعالیت‌های علمی و عملی حوزه و حوزویان را در دو دوره متمایز پیش وپس از انقلاب اسلامی، مورد بررسی قرار می‌دهد.
بخش اول: دوره پیش از انقلاب اسلامی
۱. فعالیت‌های علمی
با توجه به محدودیت‌های فراوان و زمان مورد نیاز برای شکل‌گیری و بالندگی حوزه پس از بازتأسیس در سال ۱۳۰۰، انتظار تولید آثار علمی گسترده در دهه‌های نخست، واقع‌بینانه نیست. با این حال، چند نمونه قابل توجه وجود دارد:
• آثار مکتوب: نویسندگان معدودی به این حوزه پرداختند که شاخص‌ترین آن‌ها شهید مطهری(ره) با آثاری چون «نظام حقوق زن در اسلام» و رساله «مسأله حجاب» است.
• مقالات: بررسی مجله «مکتب اسلام» به‌عنوان یکی از تریبون‌های اصلی آن دوران، بسیار جالب توجه است. بزرگانی چون علامه طباطبایی، شهید مطهری، علامه محمدتقی جعفری، آیت‌الله مصباح یزدی، آیت‌الله‌العظمی مکارم شیرازی، آیت‌الله‌العظمی سبحانی، آیت‌الله امینی و امام موسی صدر، مقالاتی در ارتباط با مسائل حقوق بشری، در این مجله منتشر می‌کردند.
۲. فعالیت‌های عملی
کارنامه عملی حوزه در این دوره، بسیار پررنگ‌تر است. در پژوهش انجام‌شده، بیش از یکصد نفر از بزرگان و چهره‌های مطرح حوزه شناسایی شدند که در تقابل با نظام سلطنتی که حقوق بنیادین بشر مانند آزادی را سرکوب می‌کرد، ایستادگی کردند. این بزرگان در راستای مبارزات آزادی‌خواهانه، شرافتمندانه به زندان رفتند و تبعید شدند. این فداکاری‌ها را نمی‌توان از کارنامه حقوق بشری حوزه جدا کرد؛ آنان عملاً برای احقاق و استیفای حقوق بشر به میدان آمدند.
بخش دوم: دوره پس از انقلاب اسلامی
پس از انقلاب، گام‌های بسیار بلندی برداشته شد و انصافاً کارنامه حوزه در این دوره، درخشان است.
۱. فعالیت‌های عملی و بنیادین
• نقش در تدوین قانون اساسی: حوزه علمیه نقشی محوری در تدوین قانون اساسی داشت. بیش از ۵۰ نفر از اعضای مجلس خبرگان قانون اساسی، از علمای حوزه بودند که بسیاری از آنان امروز از مراجع تقلید هستند؛ مانند حضرات آیات سبحانی و جوادی آملی. آنان به‌طور مستقیم در نگارش قانون اساسی، به‌ویژه فصل سوم (حقوق ملت)، نقش داشتند.
• نقش در تدوین قوانین دیگر: حوزه در تدوین قوانینی مانند قانون مجازات اسلامی نیز مشارکت فعال داشت.
۲. فعالیت‌های علمی و پژوهشی
حجم فعالیت‌های علمی حوزویان پس از انقلاب، به‌قدری فراوان است که بررسی آن نیازمند دسته‌بندی است:
• آثار مکتوب (کتاب‌ها):
◦ تعداد مقالات به‌اندازه‌ای زیاد است که از حوصله یک پژوهش خارج بود و کنار گذاشته شد.
◦ صدها کتاب (بدون مبالغه) توسط دانش‌آموختگان حوزه علمیه قم تألیف شده است. این آثار به دو دسته تقسیم می‌شوند:
1. آثار عام: کتاب‌هایی با نگاهی کلی و جامع به تمام مباحث حقوق بشری.
2. تک‌نگاری‌ها: آثاری که بر یک موضوع خاص مانند کرامت انسان، حقوق زن یا آزادی عقیده متمرکز شده‌اند.
◦ این پژوهش، آثار مربوط به تمام گرایش‌های فکری موجود در حوزه (تقابلی، انفعالی یا تعاملی) را دربر گرفته است.
• یک نقیصه قابل توجه: کارنامه حوزه علمیه خواهران
◦ نکته‌ای که برای شخص بنده ناراحت‌کننده بود، کارنامه ضعیف حوزه علمیه خواهران در زمینه مباحث حقوق بشری، به‌ویژه مسأله حقوق زن است.
◦ عمده آثار مهم در تبیین، تحلیل و دفاع از حقوق زن در اسلام، توسط آقایان (علما و فضلای حوزوی) نوشته شده است. تعداد کتاب‌های تألیف‌شده توسط بانوان حوزوی در این زمینه، کمتر از انگشتان یک دست است. این یک نقص جدی است که با وجود درخشندگی کارنامه کلی حوزه، باید برطرف شود.
• نهادهای پژوهشی و آموزشی
◦ پژوهشکده‌های متعدد: پس از انقلاب، پژوهشکده‌های بسیاری در قم تأسیس شدند که بخشی از مأموریت خود را به مباحث حقوق بشری اختصاص داده‌اند.
◦ همایش‌های فراوان: همایش‌های علمی متعددی با محوریت حقوق بشر، به‌همت حوزویان برگزار شده است.
◦ نشریات علمی: در حال حاضر حدود ۱۲۰ نشریه علمی (علمی- پژوهشی و علمی- ترویجی) در حوزه منتشر می‌شود که در مقایسه با یک یا دو مجله پیش از انقلاب، رشد چشم‌گیری را نشان می‌دهد. بسیاری از این نشریات، به مباحث حقوقی و حقوق بشری می‌پردازند.
◦ دروس حوزوی: در حوزه مباحث فقه مضاف، در حال حاضر حداقل ۴ یا ۵ نفر از فضلا و علمای حوزه، درس خارج «فقه حقوق بشر» را تدریس می‌کنند و برخی از آنان، آثار چندجلدی در این زمینه منتشر کرده‌اند.
سخن پایانی
اگر بخواهیم به این کارنامه نمره بدهیم، به نظر من نمره خوب و ممتازی خواهد بود؛ گرچه نباید به وضع موجود قناعت کرد؛ اما این مرور نشان می‌دهد که حوزه علمیه قم، چه قبل و چه بعد از انقلاب، در دو بعد علمی و عملی گام‌های بزرگی در مسأله حقوق بشر برداشته است. این فعالیت‌ها، برخلاف تصور رایج در بیرون از حوزه، بسیار درخور، قابل تحسین و ستایش است و امیدواریم، با همت بیشتر بزرگان، این مسیر با قوت ادامه یابد.