گوهرهای معرفت ناظر به ماه رمضان در خطبه شعبانیه
ماه رمضان، ماه ضیافت الهی است. درهای رحمت الهی به روی همه بندگان باز است و همگان می‌توانند، از فیوضات این ماه پربرکت بهره‌مند شوند. رسول‌خدا(ص) قبل از فرارسیدن این ماه، برای مردم خطبه‌ای ایراد فرمود. در این نوشتار به گوشه‌هایی از آن به‌عنوان گوهرهای معرفتی اشاراتی خواهیم داشت.
سند خطبه شعبانیه
شیخ صدوق(ره) متوفی ۳۸۱ ه.ق در کتاب عیون اخبارالرضا(ع)(ج ۱، ص230) آن را با سندی از علی‌بن حسن‌بن فضال از پدرش از امام رضا(ع) از پدرانش از امیرالمؤمنین(ع) نقل کرده است. (وسایل‌الشیعه، ج ۱۰ ص ۳۱۳)
۱. آمدن این ماه همراه با برکت و رحمت و مغفرت
وجود مبارک امیرالمؤمنین(س) می‌گوید که رسول‌خدا(ص) فرمود: این ماه به سوی شما آمده، با سه ویژگی از ویژگی‌های پروردگار: برکت، رحمت و مغفرت. اضافه شهر به الله در «شهرالله» دلیل بر عظمت رمضان است؛ همانند بیت‌الله، عبدالله و روح‌الله. برکات در لغت به‌معنی زیادی و فزونی است. (لسان اللسان ج ۱، ص 80) همه اعمال در این ماه، از برکت مضاعف برخوردار است. رحمت و مغفرت الهی در این ایام کاملاً روشن است؛ رحمتی که وسعتش هر شیئی را شامل می‌شود و مغفرتی که هر بنده‌ای را در بر می‌گیرد و هیچ ماهی در سال با چنین ویژگی‌هایی وجود ندارد.
۲. افضل الشهور
حضرت فرمود: این ماه نزد خدا از بهترین ماه‌ها و روزهایش بهترین روزها و شبهایش بهترین شب‌ها و ساعاتش بهترین ساعات است. برخی بر این عقیده‌اند که هیچ تفاوتی میان روزها و شب‌ها و ساعات وجود ندارد؛ درحالی‌که تفاوت در میان مخلوقات الهی گاهی ذاتی است و گاهی هم عرضی است. با مراجعه به سوره قمر آیه ۱۹ و سوره فصلت آیه ۱۶ و سوره فلق آیات ۳ و ۴ تفاوت در روزها و انسان‌ها و مخلوقات الهی روشن می‌شود. توجه به تعابیری همچون «فی یوم نحس» و یا «ایام نحسات» و همچنین «من شر ما خلق» ما را به این تفاوت‌ها هدایت می‌کند.
حال این سؤال مطرح می‌شود که چه چیزی در این ماه واقع شده است که در ماه‌های دیگر نیست و سبب تمایز این ماه از سایر ماه‌ها شده است. مهمترین چیزی که در این ماه اتفاق افتاده، نزول وحی الهی و مشتمل‌بودن آن بر لیلةالقدر است و همین دو امر مهم برای برتری این ماه بر ماه‌های دیگر کفایت می‌کند.
۳. دعوت به ضیافت الهی
در فراز دیگری از این خطبه چنین آمده که «دعیتم فیه الی ضیافةالله»؛ در اینجا ضیافت به الله اضافه شده است که دلیل بر اهمیت مضاعف و الهی‌بودن ضیافت است. در این ضیافت دعوت‌کننده، خدا و دعوت‌شونده، بنده اوست. هنگامی که کسی، دیگری را به مهمانی دعوت می‌کند، یعنی او را دوست دارد؛ بنابراین در این ضیافت، پروردگار بندگانش را دوست دارد. در این میزبانی الهی باید آداب مهمانی کاملاً رعایت گردد. دعوت‌کننده با دعوت‌کنندگان دیگر تفاوت جوهری دارد. رحیم، غفار، تواب، غنی، مطلق، رزاق و رب‌العالمین، تنها گوشه‌ای از اوصاف دعوت‌کننده است. در این مهمانی منحصر به فرد، باید با توجه و انابه سر این سفره حاضر شد و خود را از آلودگی‌ها و معاصی پاکیزه گرداند؛ از این‌رو باید بالاترین آرمان، رسیدن به قرب الهی باشد. در این مهمانی باید روح و روان صیقل پیدا کند. انسان در این مهمانی به مرتبه کرامت می‌رسد. (وجعلتم فیه من اهل کرامة‌الله)
۴. نفسها در این ماه تسبیح الهی است
حضرت فرمود: «انفاسکم فیه تسبیح»: چقدر باید این مهمان عزیز میزبان باشد که نفس‌کشیدن او به‌منزله تسبیح بوده باشد. پاداش تسبیح الهی در روایات آمده: هزار هزار حسنه و محو هزار هزار سیّئه و بالارفتن هزار هزار درجه. (بحارالانوار، ج ۹۳، ص ۱۷۸) مرحوم مجلسی حدود ۲۶ روایت در اهمیت و فضیلت تسبیح نقل کرده است.
۵. قبولی اعمال در این ماه
هر انسانی آرزویش در دنیا این است که اعمالی که انجام می‌دهد، مورد قبول درگاه الهی واقع شود. رسول‌خدا(ص) در این خطبه، خبر از قبولی اعمال بندگان می‌دهد؛ پس هر عملی که انسان مؤمن در این ماه پرفضیلت انجام دهد، مورد پذیرش قرار می‌گیرد.
۶. به اجابت رسیدن دعا
از برکات این ماه قبولی دعاهای بندگان است. خداوند در این ماه قول داده، دعاهای مهمان خود را به مرحله اجابت برساند و خودش در قرآن مجید به این وعده اشاره کرده: «ادعونی استجب لکم» در روایات دعا، سلاح مؤمن شمرده شده است: «الدعا سلاح المؤمن» و یا به مخ عبادت تعبیر شده: «الدعا مخ العبادة» در دعاها، انسان به ضعف و ناتوانی خود اعتراف می‌کند و به دامن موجود مطلق و رب‌الارباب پناه می‌برد. در دعا انسان بدون واسطه با معبود خود سخن می‌گوید و بی‌پرده از او درخواست می‌کند و فاصله‌ای بین او و خدا نیست. قرآن در این‌باره می‌گوید: «واذا سالك عبادي عني فاني قريب اجيب دعوه الداع اذا دعان فليستجيبوا لي وليؤمنوا بي» (بقره/ ۱۸۶)
چرا دعاها مستجاب نمی‌شود؟
در پاسخ این سؤال باید گفت: اولاً خداوند فرمود: اجابت می‌کنم؛ ولی وقت آن را معین نکرد. ثانیاً گاهی موانعی به وجود می‌آید که مانع استجابت دعا می‌گردد. شخصی از امیرالمؤمنین(س) پرسید: چرا برخی دعاها مستجاب نمی‌شود و حضرت فرمود: همانا دل‌های شما به‌سبب ۸ خصلت خیانت کرده است. (سفینةالبحار، ج ۳، ص ۴۲۵) پس اگر احساس می‌کنیم که مستجاب نشده، سبب عدم استجابت را باید در خود جستجو کنیم.
۷. اخلاق خوب
حضرت فرمود: هرکس در این ماه اخلاق خود را نیکو کند، این عمل برایش راهی برای عبور از پل صراط در آخرت می‌شود.
۸. قطع رحم
صله رحم در اسلام و روایات فراوان مورد سفارش و تأکید واقع شده است و نقطه مقابل آن، قطع رحم است. بر اساس گفته رسول‌خدا(ص) کسی که در این ماه قطع رحم کند، در روز قیامت رحمت خدا از او قطع خواهد شد. این بیان نشان‌گر اجتماعی‌بودن دین اسلام و دوری آن از رهبانیت است.
۹. درود فرستادن بر رسول‌خدا(ص)
از چیزهایی که در احادیث فراوان بر آن تأکید شده، درود فرستادن بر نبی مکرم اسلام(ص) است: «ومن اكثر فيه من الصلاه علىّ ثقل الله ميزانه يوما تخف الموازین»؛ کسی که در این ماه زیاد بر من صلوات بفرستد، در روز قیامت که میزان‌های اعمال سبک است، میزان اعمالش سنگین خواهد شد.
۱۰. اهمیت تلاوت قرآن
حضرت فرمود: کسی که در این ماه یک آیه تلاوت کند، خداوند به او اجر و پاداش ختم قرآن را عنایت می‌فرماید.
۱۱. بهترین عمل در این ماه
امیرمؤمنان(ع) که پای منبر رسول‌خدا(ص) نشسته بود، پرسید: یا رسول‌الله! چه چیزی در این ماه افضل است؟ حضرت فرمود: «الورع عن محارم‌الله» بهترین عمل در این ماه، دوری جستن از محرمات الهی است. حضرت مجسمه و تندیس تقوای الهی است. این پاسخ رسول‌خدا(ص) گرچه خطاب به امیرمؤمنان(ع) بود؛ ولی مخاطب آن همه افراد جامعه هستند تا زندگی خود را به‌دور از انواع معاصی تنظیم کنند.
۱۲. گریه بر شهید محراب
امیرالمؤمنین(ع) می‌فرماید: سپس رسول‌خدا(ص) گریه کرد؛ از علت آن پرسیدم. حضرت فرمود: گریه‌ام برای شماست؛ به‌خاطر آن ضربتی که اشقی‌الاولین بر شما وارد می‌کند. حضرت فرمود: آیا این ضربت و شهادت سلامت دینم را تأمین می‌کند؟ رسول‌خدا فرمود: بله (فی سلامة من دینک). این جمله را قبلاً امیرالمؤمنین(س) در لیلةالمبیت هم فرمود که آیا خوابیدن من در بستر شما، موجب سلامت دینم خواهد شد؟ حضرت فرمود: بله. سلامت دین چقدر برای امیرالمؤمنین(س) اهمیت دارد. اینکه این دین امروز به دست ما رسیده، با فداکاری‌های آن حضرت بوده است. سپس رسول‌خدا(ص) مسأله امامت و جانشینی آن حضرت را عنوان کرد: هرکس امامت تو را انکار کند، نبوت مرا انکار کرده است؛ ای علی! تو وصی و پدر فرزندانم و همسر دخترم و جانشین من برای امتم هستی؛ قسم به خدایی که مرا به نبوت مبعوث کرد و بهترین افراد قرار داد، تو حجت خدا بر خلق هستی.
حجت در لغت به‌معنای دلیل و راه آمده؛ یعنی راه رسیدن به توحید الهی امیرالمؤمنین(ع) است. حال چه شد که پس از رحلت جانسوز نبی مکرم اسلام(ص)، جامعه از این حجت استفاده نکرد و به سقیفه بنی‌ساعده رو آورد، وقت دیگری را می‌طلبد. «السلام عليه يوم ولد ويوم استشهد ويوم يبعث حيا»
سند خطبه شعبانیهشیخ صدوق(ره) متوفی ۳۸۱ ه.ق در کتاب عیون اخبارالرضا(ع)(ج ۱، ص230) آن را با سندی از علی‌بن حسن‌بن فضال از پدرش از امام رضا(ع) از پدرانش از امیرالمؤمنین(ع) نقل کرده است. (وسایل‌الشیعه، ج ۱۰ ص ۳۱۳)
۱. آمدن این ماه همراه با برکت و رحمت و مغفرت
وجود مبارک امیرالمؤمنین(س) می‌گوید که رسول‌خدا(ص) فرمود: این ماه به سوی شما آمده، با سه ویژگی از ویژگی‌های پروردگار: برکت، رحمت و مغفرت. اضافه شهر به الله در «شهرالله» دلیل بر عظمت رمضان است؛ همانند بیت‌الله، عبدالله و روح‌الله. برکات در لغت به‌معنی زیادی و فزونی است. (لسان اللسان ج ۱، ص 80) همه اعمال در این ماه، از برکت مضاعف برخوردار است. رحمت و مغفرت الهی در این ایام کاملاً روشن است؛ رحمتی که وسعتش هر شیئی را شامل می‌شود و مغفرتی که هر بنده‌ای را در بر می‌گیرد و هیچ ماهی در سال با چنین ویژگی‌هایی وجود ندارد.
۲. افضل الشهور
حضرت فرمود: این ماه نزد خدا از بهترین ماه‌ها و روزهایش بهترین روزها و شبهایش بهترین شب‌ها و ساعاتش بهترین ساعات است. برخی بر این عقیده‌اند که هیچ تفاوتی میان روزها و شب‌ها و ساعات وجود ندارد؛ درحالی‌که تفاوت در میان مخلوقات الهی گاهی ذاتی است و گاهی هم عرضی است. با مراجعه به سوره قمر آیه ۱۹ و سوره فصلت آیه ۱۶ و سوره فلق آیات ۳ و ۴ تفاوت در روزها و انسان‌ها و مخلوقات الهی روشن می‌شود. توجه به تعابیری همچون «فی یوم نحس» و یا «ایام نحسات» و همچنین «من شر ما خلق» ما را به این تفاوت‌ها هدایت می‌کند.
حال این سؤال مطرح می‌شود که چه چیزی در این ماه واقع شده است که در ماه‌های دیگر نیست و سبب تمایز این ماه از سایر ماه‌ها شده است. مهمترین چیزی که در این ماه اتفاق افتاده، نزول وحی الهی و مشتمل‌بودن آن بر لیلةالقدر است و همین دو امر مهم برای برتری این ماه بر ماه‌های دیگر کفایت می‌کند.
۳. دعوت به ضیافت الهی
در فراز دیگری از این خطبه چنین آمده که «دعیتم فیه الی ضیافةالله»؛ در اینجا ضیافت به الله اضافه شده است که دلیل بر اهمیت مضاعف و الهی‌بودن ضیافت است. در این ضیافت دعوت‌کننده، خدا و دعوت‌شونده، بنده اوست. هنگامی که کسی، دیگری را به مهمانی دعوت می‌کند، یعنی او را دوست دارد؛ بنابراین در این ضیافت، پروردگار بندگانش را دوست دارد. در این میزبانی الهی باید آداب مهمانی کاملاً رعایت گردد. دعوت‌کننده با دعوت‌کنندگان دیگر تفاوت جوهری دارد. رحیم، غفار، تواب، غنی، مطلق، رزاق و رب‌العالمین، تنها گوشه‌ای از اوصاف دعوت‌کننده است. در این مهمانی منحصر به فرد، باید با توجه و انابه سر این سفره حاضر شد و خود را از آلودگی‌ها و معاصی پاکیزه گرداند؛ از این‌رو باید بالاترین آرمان، رسیدن به قرب الهی باشد. در این مهمانی باید روح و روان صیقل پیدا کند. انسان در این مهمانی به مرتبه کرامت می‌رسد. (وجعلتم فیه من اهل کرامة‌الله)
۴. نفسها در این ماه تسبیح الهی است
حضرت فرمود: «انفاسکم فیه تسبیح»: چقدر باید این مهمان عزیز میزبان باشد که نفس‌کشیدن او به‌منزله تسبیح بوده باشد. پاداش تسبیح الهی در روایات آمده: هزار هزار حسنه و محو هزار هزار سیّئه و بالارفتن هزار هزار درجه. (بحارالانوار، ج ۹۳، ص ۱۷۸) مرحوم مجلسی حدود ۲۶ روایت در اهمیت و فضیلت تسبیح نقل کرده است.
۵. قبولی اعمال در این ماه
هر انسانی آرزویش در دنیا این است که اعمالی که انجام می‌دهد، مورد قبول درگاه الهی واقع شود. رسول‌خدا(ص) در این خطبه، خبر از قبولی اعمال بندگان می‌دهد؛ پس هر عملی که انسان مؤمن در این ماه پرفضیلت انجام دهد، مورد پذیرش قرار می‌گیرد.
۶. به اجابت رسیدن دعا
از برکات این ماه قبولی دعاهای بندگان است. خداوند در این ماه قول داده، دعاهای مهمان خود را به مرحله اجابت برساند و خودش در قرآن مجید به این وعده اشاره کرده: «ادعونی استجب لکم» در روایات دعا، سلاح مؤمن شمرده شده است: «الدعا سلاح المؤمن» و یا به مخ عبادت تعبیر شده: «الدعا مخ العبادة» در دعاها، انسان به ضعف و ناتوانی خود اعتراف می‌کند و به دامن موجود مطلق و رب‌الارباب پناه می‌برد. در دعا انسان بدون واسطه با معبود خود سخن می‌گوید و بی‌پرده از او درخواست می‌کند و فاصله‌ای بین او و خدا نیست. قرآن در این‌باره می‌گوید: «واذا سالك عبادي عني فاني قريب اجيب دعوه الداع اذا دعان فليستجيبوا لي وليؤمنوا بي» (بقره/ ۱۸۶)
چرا دعاها مستجاب نمی‌شود؟
در پاسخ این سؤال باید گفت: اولاً خداوند فرمود: اجابت می‌کنم؛ ولی وقت آن را معین نکرد. ثانیاً گاهی موانعی به وجود می‌آید که مانع استجابت دعا می‌گردد. شخصی از امیرالمؤمنین(س) پرسید: چرا برخی دعاها مستجاب نمی‌شود و حضرت فرمود: همانا دل‌های شما به‌سبب ۸ خصلت خیانت کرده است. (سفینةالبحار، ج ۳، ص ۴۲۵) پس اگر احساس می‌کنیم که مستجاب نشده، سبب عدم استجابت را باید در خود جستجو کنیم.
۷. اخلاق خوب
حضرت فرمود: هرکس در این ماه اخلاق خود را نیکو کند، این عمل برایش راهی برای عبور از پل صراط در آخرت می‌شود.
۸. قطع رحم
صله رحم در اسلام و روایات فراوان مورد سفارش و تأکید واقع شده است و نقطه مقابل آن، قطع رحم است. بر اساس گفته رسول‌خدا(ص) کسی که در این ماه قطع رحم کند، در روز قیامت رحمت خدا از او قطع خواهد شد. این بیان نشان‌گر اجتماعی‌بودن دین اسلام و دوری آن از رهبانیت است.
۹. درود فرستادن بر رسول‌خدا(ص)
از چیزهایی که در احادیث فراوان بر آن تأکید شده، درود فرستادن بر نبی مکرم اسلام(ص) است: «ومن اكثر فيه من الصلاه علىّ ثقل الله ميزانه يوما تخف الموازین»؛ کسی که در این ماه زیاد بر من صلوات بفرستد، در روز قیامت که میزان‌های اعمال سبک است، میزان اعمالش سنگین خواهد شد.
۱۰. اهمیت تلاوت قرآن
حضرت فرمود: کسی که در این ماه یک آیه تلاوت کند، خداوند به او اجر و پاداش ختم قرآن را عنایت می‌فرماید.
۱۱. بهترین عمل در این ماه
امیرمؤمنان(ع) که پای منبر رسول‌خدا(ص) نشسته بود، پرسید: یا رسول‌الله! چه چیزی در این ماه افضل است؟ حضرت فرمود: «الورع عن محارم‌الله» بهترین عمل در این ماه، دوری جستن از محرمات الهی است. حضرت مجسمه و تندیس تقوای الهی است. این پاسخ رسول‌خدا(ص) گرچه خطاب به امیرمؤمنان(ع) بود؛ ولی مخاطب آن همه افراد جامعه هستند تا زندگی خود را به‌دور از انواع معاصی تنظیم کنند.
۱۲. گریه بر شهید محراب
امیرالمؤمنین(ع) می‌فرماید: سپس رسول‌خدا(ص) گریه کرد؛ از علت آن پرسیدم. حضرت فرمود: گریه‌ام برای شماست؛ به‌خاطر آن ضربتی که اشقی‌الاولین بر شما وارد می‌کند. حضرت فرمود: آیا این ضربت و شهادت سلامت دینم را تأمین می‌کند؟ رسول‌خدا فرمود: بله (فی سلامة من دینک). این جمله را قبلاً امیرالمؤمنین(س) در لیلةالمبیت هم فرمود که آیا خوابیدن من در بستر شما، موجب سلامت دینم خواهد شد؟ حضرت فرمود: بله. سلامت دین چقدر برای امیرالمؤمنین(س) اهمیت دارد. اینکه این دین امروز به دست ما رسیده، با فداکاری‌های آن حضرت بوده است. سپس رسول‌خدا(ص) مسأله امامت و جانشینی آن حضرت را عنوان کرد: هرکس امامت تو را انکار کند، نبوت مرا انکار کرده است؛ ای علی! تو وصی و پدر فرزندانم و همسر دخترم و جانشین من برای امتم هستی؛ قسم به خدایی که مرا به نبوت مبعوث کرد و بهترین افراد قرار داد، تو حجت خدا بر خلق هستی.
حجت در لغت به‌معنای دلیل و راه آمده؛ یعنی راه رسیدن به توحید الهی امیرالمؤمنین(ع) است. حال چه شد که پس از رحلت جانسوز نبی مکرم اسلام(ص)، جامعه از این حجت استفاده نکرد و به سقیفه بنی‌ساعده رو آورد، وقت دیگری را می‌طلبد. «السلام عليه يوم ولد ويوم استشهد ويوم يبعث حيا»