کلیدهای موفقیت در تبلیغ دین
حجت‌الاسلام والمسلمین محمدباقر شریعتی سبزواری، از اساتید برجسته حوزه علمیه و از صاحب‌نظران فن خطابه و تبلیغ، در گفت‌وگویی اختصاصی با هفته‌نامه افق حوزه، به بررسی ابعاد مختلف تبلیغ و هنر منبر پرداخته است. وی که آثار ارزشمندی چون «خطبه و خطابه در اسلام» و «درباره سخن و سخنوری» و «مناظره و تبلیغ» را در کارنامه علمی خود دارد، در این مصاحبه به نکات ظریف و کاربردی در زمینه تبلیغ و سخنرانی پرداخته است که می‌تواند برای مبلغان دین بسیار مفید باشد.
□ چه عواملی باعث موفقیت یک سخنرانی از منظر قرآن می‌شود و چگونه می‌توان این عوامل را در عمل به کار بست؟
تبلیغ دین، امانتی است الهی که در فکر و قلب مبلغان قرار گرفته است. هر مبلغی در پیشگاه خداوند و مردم مسئول است که این امانت را به بهترین وجه به مردم برساند. همان‌طور که در آیه قرآن آمده است: [الَّذِینَ یبَلِّغُونَ رِسَالَاتِ اللَّهِ وَیخْشَوْنَهُ وَلا یخْشَوْنَ أَحَدًا إِلَّا اللَّهَ وَکفَی بِاللَّهِ حَسِیبًا] (سوره احزاب، آیه 39)، مبلغان دین باید با تقوای الهی و اخلاص کامل به تبلیغ دین بپردازند و در این راه، خوف و ترسی جز از خدا نداشته باشند. بدون شک رسالت‌های الهی را باید از قرآن بگیریم و به مردم ابلاغ نماییم. هر آیه‌ای، رسالتی از رسالت‌های الهی را در بر دارد. حدیث برای تبیین آیه قرآن است.قرآن در این زمینه راهنمایی کرده و ما نیز هیچ‌گاه از قرآن تخطی نمی‌کنیم. هنگامی که منبری‌ها را ارزیابی می‌کنیم، اگر محور سخنرانی‌شان قرآن نباشد و حدیث باشد، به آن‌ها می‌گوییم که سخنرانی شما فاقد مبنای قرآنی است و نمی‌تواند مورد قبول قرار گیرد.
البته ابتدا به آن‌ها تذکر می‌دهیم. اگر در مرتبه بعد همچنان در آغاز سخن حدیث نقل کنند و محتوای آن را شرح دهند، باید به یاد داشته باشند که روایت داریم: حدیث در گام اول باید حتماً به قرآن عرضه شود؛ اگر قرآن آن را پذیرفت، نقل شود وگر نه، «فَاضْرِبُوهُ عَلَی الْجِدَارِ»؛ یعنی به اصطلاح مؤدبانه، آن را کنار بگذارید و علمش را به خودشان بازگردانید.
امّا شیوه تبلیغ نیز در خود قرآن آمده است:
[ادْعُ إِلَی سَبِیلِ رَبِّک بِالْحِکمَةِ وَالْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ وَجَادِلْهُمْ بِالَّتِی هِی أَحْسَنُ إِنَّ رَبَّک هُوَ أَعْلَمُ بِمَنْ ضَلَّ عَنْ سَبِیلِهِ وَهُوَ أَعْلَمُ بِالْمُهْتَدِینَ] (سوره نحل، آیه 125)
این بهترین و جامع‌ترین آیه برای تعیین شیوه تبلیغ، به شکل منبر و سایر راه‌های تبلیغ است و حتی مواردی مانند ارائه فیلم در سینماها و رسانه‌هاست. در آیه آمده است:
[ادْعُ إِلَی سَبِیلِ رَبِّک بِالْحِکمَةِ.]
راغب در مفردات، و علامه نیز به نقل از وی، حکمت را به این معنا گرفته‌اند: «إِصَابَةُ الْحَقِّ بِالْعِلْمِ وَالْعَقْلِ»؛ یعنی دستیابی به حق بر اساس علم و عقل. این تعریف نشان می‌دهد که استفاده از عقل و علم برای رسیدن به واقعیت‌ها و کشف حقایق، در همه جا لازم و ضروری است؛ البته علمی که با محتوای تبلیغ مرتبط باشد، در تبلیغ علم روان‌شناسی و امثال آن هم لازم است. پس در تبلیغ، عقل نیز نباید بیکار باشد؛ بلکه باید فعال باشد و در تبلیغ نیز باید از علم مناسب و عقل و دین بهره برد. برای مثال، در شناخت مخاطب، به علم روان‌شناسی نیاز داریم؛ اینکه این مخاطب کیست و در چه شرایطی قرار دارد و چگونه باید با او برخورد کرد.
در ادامه آیه نیز آمده است: [وَالْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ]. وجود قید حسنه نشان می‌دهد که موعظه سیئه نیز وجود دارد. باید از موعظه حسنه در تبلیغ استفاده کرد.
□ چگونه می‌توان موعظه حسنه را تعریف کرد و چرا باور واعظ به موعظه اهمیت دارد؟
برای تعریف و تشخیص موعظه حسنه، باید به چند نکته توجه کرد:
1. پشتوانه علمی و دینی: موعظه حسنه باید بر اساس علم و دین و عقل و تجربه باشد و نمی‌توان بدون مبنای محکم و استناد به منابع معتبر، به وعظ و نصیحت پرداخت. برای مثال، وقتی می‌گویید: [إِنَّ الشِّرْک لَظُلْمٌ عَظِیمٌ] (سوره لقمان، آیه 13) این یک موعظه با پشتوانه عقل و دین است که هم از نظر دینی، هم قرآنی و هم عقلی مستحکم است. بنابراین، موعظه‌ای که بدون پشتوانه و صرفاً بر اساس نظر شخصی باشد، نمی‌تواند در تمام موارد حسنه و مفید باشد. مطالعه مواعظ لقمان و دیگر بزرگان دین و ائمه اطهار(ع) می‌تواند معیار موعظه حسنه را به ما یاد بدهد.
2. باور واعظ به موعظه: واعظ باید به آنچه که می‌گوید، کاملاً معتقد و پایبند باشد. اگر موعظه حسنه از دل واعظ برنیاید و یا او به آنچه می‌گوید عمل نکند، این موعظه تأثیر چندانی نخواهد داشت، گرچه موعظه نیکو باشد. همان‌طور که گفته شده است: «الكَلَمَةُ إذا خَرَجَت مِنَ القَلبِ وَقَعَت في القَلبِ، وَإذا خَرَجَت مِنَ اللِسانِ لَم یتجاوِزِ الآذانَ، شرح نهج‌البلاغة لابن أبي‌الحديد: 20/287/279»؛ اگر موعظه از دل بر نیاید، تنها از گوش عبور می‌کند و به دل نمی‌نشیند.
3. تأثیر بر مخاطبان: موعظه حسنه باید دلنشین و کاربردی باشد. این به معنای آن است که موعظه باید با عقل، علم، دین و فرهنگ مخاطب همخوانی داشته باشد و نباید صرفاً سخنی باشد که به نظر واعظ خوب می‌آید ولی با فرهنگ مستمع مناسب نباشد. همچنین نباید به خاطر جلب توجه مردم یا محبوبیت سخنور گفته شود، بلکه باید از دل باشد و بر اساس حقایق و واقعیت‌ها بیان شود.
عالمی بزرگوار موعظه می‌کرد و جریان زنی را بازگو می‌کرد که حامله شده بود و سقط جنین کرده و جنین را در سرکه انداخت و سرکه را فروخت و این قضایا را برای پیامبر تعریف می‌کرد و حضرت به سخنانش گوش می‌داد. به پیغمبر عرض کرد: «شاید به این دلیل نماز عصر من قضا شده». در صورتی که بازگو کردن گناه، خود گناه است و این موعظه بدی است.
4. مطابقت با اصول دینی و عقلی: موعظه حسنه باید مطابق با اصول دینی و عقلی باشد و نمی‌تواند از پیش خود چیزی گفته شود که به نظر خوب بیاید. باید از آنچه قرآن، عقل سالم و دین، آن را نیکو می‌داند، استفاده شود. همچنین، واعظ باید از منابع معتبر تاریخی و علمی و دینی استفاده کند و نباید به مطالب سطحی و ضعیف بسنده کند و اگر از مسموعات باشد باید معیارها را داشته و مستند باشد.
در پایان آیه آمده است: [وَجَادِلْهُمْ بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ] (سوره نحل، آیه 125)؛ اگر بخواهیم جدال «بِالَّتِی هِی أَحْسَنُ» را توضیح دهیم، می‌توانیم بگوییم به کتاب «مناظرات اسلامی» که به قلم خود حقیر نوشته شده است، مراجعه فرمائید. اما منظور از «احسن» چیست؟ یعنی جدالی که کینه، دشمنی و نفرت تولید نکند، بلکه به جای آن، محبت و دوستی ایجاد کند و طرف مقابل را به پذیرش وادارد.
وقتی این حقیر، برخی از منبری‌ها را بر اساس اصل مجادله [بِالَّتِی هِی أَحْسَنُ] در مشهد مقدس ارزیابی کردم، متوجه شدم که بعضی از آن‌ها اکنون بهتر از گذشته به من علاقه دارند. من هم در مقابل، آن‌ها را بیشتر دوست می‌دارم ولی عده قلیلی از سخنوران از من دلگیر شدند. آقای فلسفی همیشه به ما توصیه می‌کردند که در سخنرانی‌ها به تعداد زیادی از نکات اشاره نکنیم؛ مثلاً نگوییم ده نکته و یا بیست نکته عرض می‌کنم. بگوئید به چند نکته اشاره می‌شود. چرا که اولاً مستمع نمی‌داند به کدام یک عمل کند. و در ثانی نکاتی را ممکن است فراموش کنید در حالی که مستمعان می‌خواهند باقی‌مانده را هم بشنوند. او تأکید داشت در منبر شور و هیجان ایجاد کنید؛ زیرا ما باید با شورانگیزی بر مخاطب تأثیر بگذاریم.
□ چرا در موعظه نباید گناهکاران را سرزنش کنیم و چگونه می‌توان با استفاده از روش‌های مثبت و امیدوارانه، آن‌ها را به اصلاح رفتار تشویق کرد؟
مضاف بر این، موعظه نباید با توبیخ و سرزنش گناهکاران همراه باشد. در روایات اهل بیت(ع) آمده است: گنهکار را به خاطر گناهش سرزنش نکنید، بلکه باید به گونه‌ای صحبت کنید که برایش خوشایند باشد. این حدیث نشان می‌دهد که موعظه موثر، موعظه‌ای است که با رویکردی امیدوارانه همراه باشد. خداوند نیز بر این نکته تاکید دارد که درهای توبه همیشه به روی بندگانش باز است. [ولا تیأسوا من روح الله انّه لا ییأس من روح الله الاّ القوم الکافرین]. (سوره یوسف، آیه 87)همچنین، موعظه باید بر موضوع واحد تمرکز کند. با ارائه بعضی از مثال‌های مرتبط، مستمعان به اهمیت موضوع مورد نظر پی خواهند برد و انگیزه بیشتری برای عمل به آن پیدا خواهند کرد. برای مثال، اگر درباره حق‌الناس صحبت می‌کنید، با ارائه مثال و یا نمونه‌هایی از پیامبر(ص) و ائمه(ع) در این زمینه، می‌توانید تأثیرگذاری موعظه خود را افزایش دهید. مثلاً در حدیثی پیغمبر(ص) فرمود: «اگر کسی حقّ‌الناس به گردن دارد در تشییع جنازه‌اش شرکت نکنید».
و اصولاً با تمرکز بر یک موضوع خاص، موعظه نه‌تنها اثرگذارتر خواهد بود، بلکه در ذهن مستمعان ماندگارتر نیز خواهد شد. به یاد داشته باشیم که هدف از موعظه، هدایت انسان‌ها به سوی کمال و سعادت است. با سرزنش و تحقیر آن‌ها نمی‌توان اشتیاق به توبه ایجاد کرد.
□ چرا تمرکز بر یک موضوع خاص در سخنرانی می‌تواند تأثیرگذارتر باشد و چه تکنیک‌هایی برای حفظ تمرکز بر موضوع پیشنهاد می‌شود؟
تجربه‌ای که تأثیر عمیقی بر مستمعان من گذاشت، مسئله رعایت اصل تناسب و شناخت معایب مستمع است و آن مرتبط با موضوع شراب بود. در منطقه‌ای نفت‌خیز، بسیاری از افراد به مصرف مشروبات الکلی روی آورده بودند. من تصمیم گرفتم چندین جلسه سخنرانی با موضوع مضرات شراب برگزار کنم. در این جلسات، علاوه بر ارائه دلایل شرعی و علمی منع مصرف الکل، با بهره‌گیری از قدرت کلام شعرا و استناد به اشعاری که عمق فاجعه را به تصویر می‌کشند، تلاش کردم تا عواقب شوم این عمل را به مخاطبان نشان دهم. مانند ابیات معروف زیر: ابلیس شبی رفت به بالین جوانی
آراسته با شکل مهیبی سر و بر را
گفتا که منم مرگ و اگر خواهی زنهار
باید بگزینی تو یکی زین سه خطر را
یا آن پدر پیر خودت را بکشی زار
یا بشکنی از خواهر خود سینه و سر را
یا خود ز می‌ناب کِشی یک دو سه ساغر
تا آنکه بپوشم ز هلاک تو نظر را
لرزید از این بیم جوان بر خود و جا داشت
کز مرگ فتد لرزه به تن ضیغم نر را
گفتا پدر و خواهر من هر دو عزیزند
هرگز نکنم ترک ادب این دو نفر را
لیکن چو به می دفع شر از خویش توان کرد
مِی نوشم و با وی بکنم چاره شر را
تا آنجا که می‌گوید:
جامی دو بنوشید و چو شد خیره ز مستی
هم خواهر خود را زد و هم کُشت پدر را
ای کاش شود خشک بنِ تاک و خداوند
زین مایه شر حفظ کند نوع بشر را
□ چگونه استفاده از اشعار و مثال‌های ادبی می‌تواند بر تأثیرگذاری سخنرانی بیفزاید؟
این ابیات به زیبایی عواقب شوم مصرف الکل را به تصویر می‌کشند. استفاده از چنین اشعاری، علاوه بر ایجاد جذابیت در سخنرانی، باعث می‌شود که پیام به صورت عمیق‌تری در ذهن مخاطب نفوذ کند. نتیجه این تلاش‌ها بسیار امیدوار کننده بود. بسیاری از افراد پس از این جلسات، مصرف الکل را ترک کرده و حتی مبالغ قابل توجهی را که برای خرید مشروبات هزینه می‌کردند، به کارهای خیر اختصاص دادند. البته ناگفته نماند آن‌ها مبالغ ترک شراب را برای بنده جمع کرده بودند. بنده با اینکه محتاج بودم نگرفتم.این دو نمونه نشان می‌دهند که اگر بخواهیم در سخنرانی‌هایمان تأثیرگذار باشیم، باید بر روی یک موضوع خاص تمرکز کنیم و با استفاده از مثال‌های عینی، شعر، آمار و دلایل تاریخی، دینی، منطقی و مواعظ سودمند، مخاطبان را متقاعد سازیم. همچنین، تکرار موضوع در جلسات مختلف و پیگیری مستمر، به تثبیت مفاهیم در ذهن مخاطبان کمک می‌کند. البته تکرار باید متنوع و با عبارات تازه و مطالب علمی و تجربی باشد.
علاوه بر تمرکز بر یک موضوع، استفاده از مثال‌های شخصی و تجربیات دیگران نیز می‌تواند تأثیرگذاری سخنرانی را افزایش دهد.
تمرکز بر یک موضوع خاص و استفاده از مطالب دینی و ذکر تجربیات، همگی از ابزارهای قدرتمند در افزایش تأثیرگذاری یک سخنرانی هستند و می‌توانند به شکل مؤثری مفاهیم را در ذهن مخاطبان نهادینه کنند. ولی نباید غفلت کرد و باید در سخنرانی‌ها تقوا و خدا را در نظر داشته باشیم.
چاپلوسی؛ زنگ خطری برای سخنران
در سفری که در خرمشهر منبر می‌رفتم، یک روز مدیر حسینیه با خوشحالی پیش من آمد و بشارت داد که مرد ثروتمندی به نام پروین که صاحب یک کارخانه بزرگ با دو هزار کارمند و کارگر در خرمشهر بود و برای برادر متوفایش مراسم باشکوهی در حسینیه برپا کرده است. صاحب حسینیه که محل برگزاری مجلس و مراسم بود، از من خواست تا در وصف پروین سخنرانی کنم و در عوض چکی می‌کشد و پول خانه‌ای در قم به من هدیه می‌دهد. اما پس از تحقیق درباره پروین، متوجه شدم که او فردی ظالم و ستمگر است. به همین دلیل، تصمیم گرفتم حقیقت را بگویم و از ظالمان انتقاد کنم. این کار با واکنش منفی جمعی روبرو شد و گروهی خوشحال شدند. حتی مزد سخنرانی‌ام را پرداخت نکردند. با این حال، من به تصمیم خود افتخار می‌کردم، زیرا معتقدم رضایت خدا و صداقت و راستی مهم‌تر از هر چیز دیگری است. و پس از برگشت به قم به سادگی خانه خوبی تهیه شد و آثار عنایت الهی را دریافت کردم.
در هر حال، بهترین روش برای دعوت دیگران به سوی حق، همان‌طور که در قرآن آمده است، استفاده از حکمت استدلالی و مواعظ نیکو و اخلاقی و گفتگوی سازنده است. اگر در جریان گفتگو به اختلاف‌نظر رسیدیم، باید با نهایت احترام و نرمش با طرف مقابل برخورد کنیم و به جای محکوم کردن او، سعی کنیم به نقاط مشترک برسیم. ائمه اطهار بعد از نماز و منبر می‌نشستند به سؤالات مستمعان پاسخ می‌دادند. این سنّت را ما باید تعقیب کنیم.
در کتابی که درباره مناظره نوشته‌ام، به نکاتی اشاره کرده‌ام از جمله اینکه اگر در جریان مناظره احساس کردیم که طرف مقابل متقاعد نشده است، بهتر است بحث را به زمان دیگری موکول کنیم. همچنین، اگر طرف مقابل نکته خوبی را مطرح کرد، باید از او تشکر کنیم و نشان دهیم که به نظرات او احترام می‌گذاریم. این رویکرد نه‌تنها باعث می‌شود تا فضای گفتگو سالم‌تر شود، بلکه احتمال پذیرش نظر طرف مقابل را نیز افزایش می‌دهد.
منبر نیز مانند هر نوع تبلیغ دیگری، نیازمند مقدمه‌چینی و پرورش مفاهیم است. نباید مطالب را به صورت تلگرافی و سریع بیان کرد، زیرا این کار باعث می‌شود تا مخاطب نتواند به‌خوبی مطالب را درک کند. حتی بزرگان علم و دین نیز به این نکته توجه داشته‌اند و در سخنرانی‌های خود، مفاهیم را به‌طور کامل و با استفاده از مثال‌های متنوع توضیح داده و می‌دادند.
□ چرا تمرکز بر یک موضوع خاص در منبرها و سخنرانی‌ها اهمیت دارد و چگونه استفاده از شعر و آیات قرآن می‌تواند به پرورش موضوع کمک کند؟
برای تأثیرگذاری بیشتر در منبرها، باید موضوع سخنرانی متنوع باشد. یعنی با استفاده از شعر، آیات قرآن، تفسیر قرآن و احادیث پرورش داده شود. این کار باید به گونه‌ای انجام شود که تمرکز بر یک موضوع خاص حفظ گردد، زیرا پرداختن به چندین موضوع به‌طور همزمان می‌تواند خسته کننده باشد و نتیجه معکوس دهد. در یک مورد، جناب حجت‌الاسلام والمسلمین مروی، تولیت محترم آستان قدس رضوی از بنده برای ارزیابی سخنرانی در مشهد دعوت کردند. ایشان پس از سخنرانی پرسیدند: «نظر شما چیست؟» بنده پاسخ دادم: «ابتدا، شما ده دقیقه بیشتر از زمان تعیین شده صحبت کردید. دوم، در شرایطی که در مشهد، سنی‌ها نیز به عنوان زیارت حضور دارند، شما موضوعی را مطرح کردید که به وضوح به گروهی خاص انتقاد شد. این نوع صحبت‌ها می‌تواند به جای وحدت، باعث ایجاد جدایی و تنش شود. باید توجه داشته باشید که نحوه بیان شما باید به‌گونه‌ای باشد که موجب محبت و همزیستی مسالمت‌آمیز با دیگران و مهمان‌نوازی شود».
این نکات را که مطرح کردم، ایشان پذیرفتند. هدف از این توضیحات این است که سخنران باید به شرایط زمانی و مکانی توجه داشته باشد و مطالب خود را به‌گونه‌ای ارائه کند که متناسب با وضعیت موجود باشد.
برای مثال، در شرایطی که فلسطینی‌ها در حال تعرض و کشتار به وسیله صهیونیست‌ها هستند، اگر منبری آیه‌ای را از قرآن بخواند که به شکلی یهودیان را تبرئه می‌کند، مناسبت ندارد، ممکن است باعث سوءتفاهم و واکنش‌های منفی شود. بنابراین، توجه به شرایط جهانی و محیطی که در آن صحبت می‌شود، بسیار مهم است و باید به‌طور کامل شرایط زمان و مکان در نظر گرفته شود تا از ایجاد سوءتفاهم و تنش جلوگیری شود.
□ چگونه می‌توان تناسب موضوع سخنرانی با نوع مجلس را رعایت کرد؟
به عنوان مثال، اگر در مجلسی مادر کسی فوت کرده باشد، صحبت کردن درباره فضایل مادر به جای فضایل پدر، متناسب‌تر و مؤثرتر خواهد بود. یادم نمی‌رود، وقتی آقای واعظی اراکی مادرش فوت کرده بود، از بنده دعوت کرد. حقیر برای مادر او منبر رفتم. در این منبر، با شروع از آیه و حدیث درباره مادر، تا اشعار مربوط به مادر، به‌گونه‌ای عمل کردم که توجه و تأثیر زیادی بر حاضران داشت. پس مهم است که محتوای منبر با موضوع و شرایط مجلسی که در آن صحبت می‌شود، همخوانی داشته باشد. اگر فردی که فوت کرده، فرهنگی شاخص باشد، مناسب است که به فرهنگ اسلامی پرداخته شود و از تعلیم و تعلّم سخن گفته شود، نه از قیامت و برزخ. برای مجلسی که در آن فردی با موقعیت اجتماعی پایین‌تر درگذشته، ممکن است پرداختن به مسائل مربوط به قیامت و برزخ مناسب‌تر باشد.
من در کتابی با عنوان «معاد در نگاه عقل و دین»، به تفصیل به موضوع معاد پرداخته‌ام و این کتاب در این اواخر به صورت هفت جلدی منتشر شده است که هر جلد به موضوع خاصی از معادشناسی، برزخ، و تجسم اعمال اختصاص دارد. این کتاب‌ها به‌ویژه برای کسانی که در این زمینه‌ها مطالعات علمی دارند، بسیار تأثیرگذار بوده است. مرحوم آقای حکیمی، فاضل فقید، از این کتاب‌ها به‌خوبی استقبال کردند و گفتند: «معاد را از آسمان به زمین آوردی». من تلاش کرده‌ام تا مطالب را به صورت شفاف و قابل فهم ارائه دهم.
مرحوم آیت‌الله‌العظمی بروجردی(قد) نیز به منبری‌ها توصیه می‌کردند که شما به منزله انبیا هستید و مانند انبیاء باید ساده و بر اساس عقل و فرهنگ مردم صحبت کنید: «نحن معاشر الأنبیاء نکلم النّاس علی قدر عقولهم»، یعنی باید سخنرانی متناسب با فهم و سطح درک مخاطبان باشد.
در منبرها، باید به مناسبات مجلس، زمان و مکان توجه داشت. برای مثال، در شوش دانیال، جایی که بیشتر، کارگران حضور داشتند، ما به قصه‌گویی، تاریخ اسلام و حدیث می‌پرداختیم ولی در هفته‌تپه مطالب علمی مطرح می‌کردیم. یکی از همراهانم که به موضوعات فلسفی علاقه‌مند بود، از من پرسید چرا در شوش دانیال درباره این مسائل صحبت نمی‌کنم. پاسخ دادم: «در شوش دانیال، مخاطبان من کارگران هستند ولی در هفت‌تپه مهندسین و کارمندان عالی‌رتبه پای منبر می‌باشند. »
برای مثال، در کلاچای، دعوت شدم در مجلسی که یک پزشک معروف فوت کرده بود و تمامی شاگردان و دوستان دکتر در مراسم حاضر بودند، منبر را با توجه به تخصص حاضران به موضوع طبابت اختصاص دادم. با قرائت آیات [وَمَنْ أَحْيَاهَا فَكَأَنَّمَا أَحْيَا النَّاسَ جَمِيعًا]، (مائده/32) و «يَا عِبَادَ اَللَّهِ أَنْتُمْ كَالْمَرْضَى وَرَبُّ اَلْعَالَمِينَ كَالطَّبِيبِ، إرشاد القلوب،جلد۱، صفحه۱۵۳»، و اشاره به اشعار مرتبط با طبابت، سخنرانی خود را پیش بردم. حتی به نقد برخی از سوءاستفاده‌های پزشکی نیز پرداختم، با این حال، تأکید من بر نکات مثبت و علمی بود. این توجه به مناسبات مستمع و مجلس، باعث شد که تمامی حاضران به دقت گوش کنند و هیچ کس از مجلس بیرون نرود. امام جمعه نیز با تعجب گفت: «حاج آقا، همه مانده‌اند و میخکوب شده‌اند. »
پس توجه به شرایط و نیازهای مجلس و مخاطبان، کلید موفقیت در سخنرانی است و می‌تواند تأثیر سخنرانی را به طور چشمگیری افزایش دهد.
انتخاب واژه‌ها و تأثیر آن در سخنرانی
انتخاب کلمات در سخنرانی بسیار حائز اهمیت است. سخنران باید بتواند با استفاده از زبانی ساده و روان، مفاهیم پیچیده را به مخاطب منتقل کند. آقای فلسفی در جلساتی که با ایشان داشتیم، در تحلیل یک سخنرانی مذهبی، نکته‌ای مهم را مطرح کردند: ایشان مثالی زدند که در جمعی از سفیران کشورهای مختلف، سخنران درباره موسی بن جعفر و داستان ابراهیم جمال صحبت می‌کرد. در این داستان، علی بن یقیطین برای توبه و عذرخواهی از ابراهیم جمال به دستور حضرت بر شتری که در قبرستان آماده بود، به امر امام سوار می‌شود و به اعجاز در کمترین زمان ممکن خود را به منزل او می‌رساند. آقای فلسفی پیشنهاد می‌کردند که سخنران می‌تواند با جایگزینی عبارت شتر با یک تعبیر زیباتر و نمادین‌تر، تأثیرگذاری داستان را چندین برابر کند. به عنوان مثال، می‌تواند بگوید: «آن روز علی بن یقطین به دستور موسی بن جعفر با سریع‌ترین مرکب خودش را به ابراهیم جمال رساند و... ». لذا انتخاب کلمات مناسب، نه تنها باعث جذاب‌تر شدن سخنرانی می‌شود، بلکه در انتقال دقیق‌تر مفاهیم نیز بسیار مؤثر است.
مرحوم آیت‌الله عبایی خراسانی(ره) یک بار از من پرسیدند که چه کتابی بخوانند برای منبر خوب است؟ من به ایشان پیشنهاد کردم کتابی از اسلامی ندوشن در مورد انتقاد از فرهنگ غرب که جملات مفیدی برای منبر دارد. مثلاً جمله‌ای از این کتاب که می‌گوید: «غربی‌ها به قدری در علم پیشرفته‌اند که یک پا را بسته‌اند به سفینه فضایی، ولی از نظر اخلاق و دین به قدری عقب‌اند که پای دیگر را بسته‌اند به گاری. یک پا به گاری و یک پا به سفینه فضایی، نتیجه‌اش دو شقّه شدن است». این تعبیر نشان دهنده دوشقه شدن انسان است. این تعبیر را خودم به متن اضافه کرده‌ام و آقای عبایی خیلی تحت تأثیر قرار گرفتند و خریدند و مطالعه کردند و گفتند که این کتاب در منبرشان تأثیر زیادی داشته است.
مرحوم جواد فاضل، آن ادیب توانا، کتابی در ترجمه نهج‌البلاغه داشت به نام «سخنان حضرت علی» که سرشار از عبارات زیبا و دلنشین بود. ایشان با انتخاب دقیق واژه‌ها، توانسته بودند عمق معانی نهفته در سخنان امیرالمؤمنین را به زیبایی هرچه تمام‌تر به تصویر بکشند. من خودم از عبارات ایشان در منبر استفاده می‌کردم و تأثیر شگفت‌انگیز آن را بر مخاطبان می‌دیدم.
استاد فلسفی نیز، آن سخنور چیره‌دست، با مثال‌های طنزآمیز خود نشان داده بود که چگونه یک واژه می‌تواند احساسات متفاوتی را در مخاطب برانگیزد. ایشان می‌فرمودند: «آدم متملق وقتی ثروتمند عطسه می‌کند، آب دهان او را مثل ادکلن به کله می‌مالد، اما اگر فقیر عطسه کند، می‌گوید: اَه، کثیف کردی». این تعبیرات ساده و زیبا هستند که پیام را به درستی منتقل می‌کنند و کمک می‌کنند که مستمع از منبر خسته نشود.
کلیدهای شورانگیزی در سخنرانی
یکی از مهم‌ترین عوامل تأثیرگذاری یک سخنران، توانایی او در برانگیختن احساسات مخاطب است. قرآن کریم مملو از آیاتی است که قلب‌ها را می‌لرزاند. آیه [أَلَمْ يَأْنِ لِلَّذِينَ آمَنُوا أَنْ تَخْشَعَ قُلُوبُهُمْ بذکرالله] (حدید/16) مثالی بارز از این دست آیات است. این آیه حتی بر دل فردی چون فضیل عیاض نیز تأثیر شگرفی گذاشت و او را وادار به توبه کرد.
□ چگونه می‌توان از آیات قرآن به عنوان ابزاری برای ایجاد هیجان و شور در مخاطب استفاده کرد؟
برای ایجاد شورانگیزی در سخنرانی، می‌توان از تفسیر عمیق و تأمل برانگیز آیات قرآن بهره برد. مثلاً آیه [أَلَمْ يَأْنِ لِلَّذِينَ آمَنُوا أَنْ تَخْشَعَ قُلُوبُهُمْ] را می‌توان اینگونه تفسیر کرد: آیا وقت آن نرسیده است که دل‌های ما نرم شده و به گناه اعتراف کنیم؟ و با توجه به حدیث قدسی «انا عند قلوب المنکسره»، بدانیم که خداوند همیشه همراه دل‌های شکسته است. روایت‌گری داستان‌های تأثیرگذار نیز می‌تواند به ایجاد شورانگیزی کمک کند. سخنرانانی مانند آقای نوقانی و آقای فلسفی با روایت داستان‌های غم‌انگیز و استفاده از کلمات موزون، توانسته‌اند دل‌های بسیاری را به لرزه درآورند.
رعایت نکات فنی برای ایجاد یک سخنرانی موفق
برای ایجاد یک سخنرانی موفق، رعایت نکات فنی نیز ضروری است. از جمله این نکات می‌توان به صحت قرائت آیات قرآن، تلفظ صحیح کلمات عربی و رعایت قواعد ادبیات فارسی اشاره کرد. همچنین، پرهیز از نقل مطالب بی‌اساس و داستان‌های ساختگی نیز امری مهم است.
در یکی از جلسات سخنرانی، فردی پس از پایان سخنرانی به من نزدیک شد و گفت که به دلیل علاقه به ادبیات زیبا به این جلسه آمده است. این نشان می‌دهد که سخنرانی خوب می‌تواند حتی افرادی را که به مباحث دینی علاقه‌ای ندارند، به خود جذب کند.
در نهایت، تجربه و تمرین مستمر، کلید موفقیت در سخنرانی است. با تمرین مداوم و کسب تجربه، می‌توان به سخنرانی جذاب و مؤثر دست یافت.
گفت‌وگو و تنظیم: حمید کرمی
□ چه عواملی باعث موفقیت یک سخنرانی از منظر قرآن می‌شود و چگونه می‌توان این عوامل را در عمل به کار بست؟
تبلیغ دین، امانتی است الهی که در فکر و قلب مبلغان قرار گرفته است. هر مبلغی در پیشگاه خداوند و مردم مسئول است که این امانت را به بهترین وجه به مردم برساند. همان‌طور که در آیه قرآن آمده است: [الَّذِینَ یبَلِّغُونَ رِسَالَاتِ اللَّهِ وَیخْشَوْنَهُ وَلا یخْشَوْنَ أَحَدًا إِلَّا اللَّهَ وَکفَی بِاللَّهِ حَسِیبًا] (سوره احزاب، آیه 39)، مبلغان دین باید با تقوای الهی و اخلاص کامل به تبلیغ دین بپردازند و در این راه، خوف و ترسی جز از خدا نداشته باشند. بدون شک رسالت‌های الهی را باید از قرآن بگیریم و به مردم ابلاغ نماییم. هر آیه‌ای، رسالتی از رسالت‌های الهی را در بر دارد. حدیث برای تبیین آیه قرآن است.قرآن در این زمینه راهنمایی کرده و ما نیز هیچ‌گاه از قرآن تخطی نمی‌کنیم. هنگامی که منبری‌ها را ارزیابی می‌کنیم، اگر محور سخنرانی‌شان قرآن نباشد و حدیث باشد، به آن‌ها می‌گوییم که سخنرانی شما فاقد مبنای قرآنی است و نمی‌تواند مورد قبول قرار گیرد.البته ابتدا به آن‌ها تذکر می‌دهیم. اگر در مرتبه بعد همچنان در آغاز سخن حدیث نقل کنند و محتوای آن را شرح دهند، باید به یاد داشته باشند که روایت داریم: حدیث در گام اول باید حتماً به قرآن عرضه شود؛ اگر قرآن آن را پذیرفت، نقل شود وگر نه، «فَاضْرِبُوهُ عَلَی الْجِدَارِ»؛ یعنی به اصطلاح مؤدبانه، آن را کنار بگذارید و علمش را به خودشان بازگردانید.
امّا شیوه تبلیغ نیز در خود قرآن آمده است:
[ادْعُ إِلَی سَبِیلِ رَبِّک بِالْحِکمَةِ وَالْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ وَجَادِلْهُمْ بِالَّتِی هِی أَحْسَنُ إِنَّ رَبَّک هُوَ أَعْلَمُ بِمَنْ ضَلَّ عَنْ سَبِیلِهِ وَهُوَ أَعْلَمُ بِالْمُهْتَدِینَ] (سوره نحل، آیه 125)
این بهترین و جامع‌ترین آیه برای تعیین شیوه تبلیغ، به شکل منبر و سایر راه‌های تبلیغ است و حتی مواردی مانند ارائه فیلم در سینماها و رسانه‌هاست. در آیه آمده است:
[ادْعُ إِلَی سَبِیلِ رَبِّک بِالْحِکمَةِ.]
راغب در مفردات، و علامه نیز به نقل از وی، حکمت را به این معنا گرفته‌اند: «إِصَابَةُ الْحَقِّ بِالْعِلْمِ وَالْعَقْلِ»؛ یعنی دستیابی به حق بر اساس علم و عقل. این تعریف نشان می‌دهد که استفاده از عقل و علم برای رسیدن به واقعیت‌ها و کشف حقایق، در همه جا لازم و ضروری است؛ البته علمی که با محتوای تبلیغ مرتبط باشد، در تبلیغ علم روان‌شناسی و امثال آن هم لازم است. پس در تبلیغ، عقل نیز نباید بیکار باشد؛ بلکه باید فعال باشد و در تبلیغ نیز باید از علم مناسب و عقل و دین بهره برد. برای مثال، در شناخت مخاطب، به علم روان‌شناسی نیاز داریم؛ اینکه این مخاطب کیست و در چه شرایطی قرار دارد و چگونه باید با او برخورد کرد.
در ادامه آیه نیز آمده است: [وَالْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ]. وجود قید حسنه نشان می‌دهد که موعظه سیئه نیز وجود دارد. باید از موعظه حسنه در تبلیغ استفاده کرد.
□ چگونه می‌توان موعظه حسنه را تعریف کرد و چرا باور واعظ به موعظه اهمیت دارد؟
برای تعریف و تشخیص موعظه حسنه، باید به چند نکته توجه کرد:
1. پشتوانه علمی و دینی: موعظه حسنه باید بر اساس علم و دین و عقل و تجربه باشد و نمی‌توان بدون مبنای محکم و استناد به منابع معتبر، به وعظ و نصیحت پرداخت. برای مثال، وقتی می‌گویید: [إِنَّ الشِّرْک لَظُلْمٌ عَظِیمٌ] (سوره لقمان، آیه 13) این یک موعظه با پشتوانه عقل و دین است که هم از نظر دینی، هم قرآنی و هم عقلی مستحکم است. بنابراین، موعظه‌ای که بدون پشتوانه و صرفاً بر اساس نظر شخصی باشد، نمی‌تواند در تمام موارد حسنه و مفید باشد. مطالعه مواعظ لقمان و دیگر بزرگان دین و ائمه اطهار(ع) می‌تواند معیار موعظه حسنه را به ما یاد بدهد.
2. باور واعظ به موعظه: واعظ باید به آنچه که می‌گوید، کاملاً معتقد و پایبند باشد. اگر موعظه حسنه از دل واعظ برنیاید و یا او به آنچه می‌گوید عمل نکند، این موعظه تأثیر چندانی نخواهد داشت، گرچه موعظه نیکو باشد. همان‌طور که گفته شده است: «الكَلَمَةُ إذا خَرَجَت مِنَ القَلبِ وَقَعَت في القَلبِ، وَإذا خَرَجَت مِنَ اللِسانِ لَم یتجاوِزِ الآذانَ، شرح نهج‌البلاغة لابن أبي‌الحديد: 20/287/279»؛ اگر موعظه از دل بر نیاید، تنها از گوش عبور می‌کند و به دل نمی‌نشیند.
3. تأثیر بر مخاطبان: موعظه حسنه باید دلنشین و کاربردی باشد. این به معنای آن است که موعظه باید با عقل، علم، دین و فرهنگ مخاطب همخوانی داشته باشد و نباید صرفاً سخنی باشد که به نظر واعظ خوب می‌آید ولی با فرهنگ مستمع مناسب نباشد. همچنین نباید به خاطر جلب توجه مردم یا محبوبیت سخنور گفته شود، بلکه باید از دل باشد و بر اساس حقایق و واقعیت‌ها بیان شود.
عالمی بزرگوار موعظه می‌کرد و جریان زنی را بازگو می‌کرد که حامله شده بود و سقط جنین کرده و جنین را در سرکه انداخت و سرکه را فروخت و این قضایا را برای پیامبر تعریف می‌کرد و حضرت به سخنانش گوش می‌داد. به پیغمبر عرض کرد: «شاید به این دلیل نماز عصر من قضا شده». در صورتی که بازگو کردن گناه، خود گناه است و این موعظه بدی است.
4. مطابقت با اصول دینی و عقلی: موعظه حسنه باید مطابق با اصول دینی و عقلی باشد و نمی‌تواند از پیش خود چیزی گفته شود که به نظر خوب بیاید. باید از آنچه قرآن، عقل سالم و دین، آن را نیکو می‌داند، استفاده شود. همچنین، واعظ باید از منابع معتبر تاریخی و علمی و دینی استفاده کند و نباید به مطالب سطحی و ضعیف بسنده کند و اگر از مسموعات باشد باید معیارها را داشته و مستند باشد.
در پایان آیه آمده است: [وَجَادِلْهُمْ بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ] (سوره نحل، آیه 125)؛ اگر بخواهیم جدال «بِالَّتِی هِی أَحْسَنُ» را توضیح دهیم، می‌توانیم بگوییم به کتاب «مناظرات اسلامی» که به قلم خود حقیر نوشته شده است، مراجعه فرمائید. اما منظور از «احسن» چیست؟ یعنی جدالی که کینه، دشمنی و نفرت تولید نکند، بلکه به جای آن، محبت و دوستی ایجاد کند و طرف مقابل را به پذیرش وادارد.
وقتی این حقیر، برخی از منبری‌ها را بر اساس اصل مجادله [بِالَّتِی هِی أَحْسَنُ] در مشهد مقدس ارزیابی کردم، متوجه شدم که بعضی از آن‌ها اکنون بهتر از گذشته به من علاقه دارند. من هم در مقابل، آن‌ها را بیشتر دوست می‌دارم ولی عده قلیلی از سخنوران از من دلگیر شدند. آقای فلسفی همیشه به ما توصیه می‌کردند که در سخنرانی‌ها به تعداد زیادی از نکات اشاره نکنیم؛ مثلاً نگوییم ده نکته و یا بیست نکته عرض می‌کنم. بگوئید به چند نکته اشاره می‌شود. چرا که اولاً مستمع نمی‌داند به کدام یک عمل کند. و در ثانی نکاتی را ممکن است فراموش کنید در حالی که مستمعان می‌خواهند باقی‌مانده را هم بشنوند. او تأکید داشت در منبر شور و هیجان ایجاد کنید؛ زیرا ما باید با شورانگیزی بر مخاطب تأثیر بگذاریم.
□ چرا در موعظه نباید گناهکاران را سرزنش کنیم و چگونه می‌توان با استفاده از روش‌های مثبت و امیدوارانه، آن‌ها را به اصلاح رفتار تشویق کرد؟
مضاف بر این، موعظه نباید با توبیخ و سرزنش گناهکاران همراه باشد. در روایات اهل بیت(ع) آمده است: گنهکار را به خاطر گناهش سرزنش نکنید، بلکه باید به گونه‌ای صحبت کنید که برایش خوشایند باشد. این حدیث نشان می‌دهد که موعظه موثر، موعظه‌ای است که با رویکردی امیدوارانه همراه باشد. خداوند نیز بر این نکته تاکید دارد که درهای توبه همیشه به روی بندگانش باز است. [ولا تیأسوا من روح الله انّه لا ییأس من روح الله الاّ القوم الکافرین]. (سوره یوسف، آیه 87)همچنین، موعظه باید بر موضوع واحد تمرکز کند. با ارائه بعضی از مثال‌های مرتبط، مستمعان به اهمیت موضوع مورد نظر پی خواهند برد و انگیزه بیشتری برای عمل به آن پیدا خواهند کرد. برای مثال، اگر درباره حق‌الناس صحبت می‌کنید، با ارائه مثال و یا نمونه‌هایی از پیامبر(ص) و ائمه(ع) در این زمینه، می‌توانید تأثیرگذاری موعظه خود را افزایش دهید. مثلاً در حدیثی پیغمبر(ص) فرمود: «اگر کسی حقّ‌الناس به گردن دارد در تشییع جنازه‌اش شرکت نکنید».و اصولاً با تمرکز بر یک موضوع خاص، موعظه نه‌تنها اثرگذارتر خواهد بود، بلکه در ذهن مستمعان ماندگارتر نیز خواهد شد. به یاد داشته باشیم که هدف از موعظه، هدایت انسان‌ها به سوی کمال و سعادت است. با سرزنش و تحقیر آن‌ها نمی‌توان اشتیاق به توبه ایجاد کرد.
□ چرا تمرکز بر یک موضوع خاص در سخنرانی می‌تواند تأثیرگذارتر باشد و چه تکنیک‌هایی برای حفظ تمرکز بر موضوع پیشنهاد می‌شود؟
تجربه‌ای که تأثیر عمیقی بر مستمعان من گذاشت، مسئله رعایت اصل تناسب و شناخت معایب مستمع است و آن مرتبط با موضوع شراب بود. در منطقه‌ای نفت‌خیز، بسیاری از افراد به مصرف مشروبات الکلی روی آورده بودند. من تصمیم گرفتم چندین جلسه سخنرانی با موضوع مضرات شراب برگزار کنم. در این جلسات، علاوه بر ارائه دلایل شرعی و علمی منع مصرف الکل، با بهره‌گیری از قدرت کلام شعرا و استناد به اشعاری که عمق فاجعه را به تصویر می‌کشند، تلاش کردم تا عواقب شوم این عمل را به مخاطبان نشان دهم. مانند ابیات معروف زیر: ابلیس شبی رفت به بالین جوانیآراسته با شکل مهیبی سر و بر را
گفتا که منم مرگ و اگر خواهی زنهار
باید بگزینی تو یکی زین سه خطر را
یا آن پدر پیر خودت را بکشی زار
یا بشکنی از خواهر خود سینه و سر را
یا خود ز می‌ناب کِشی یک دو سه ساغر
تا آنکه بپوشم ز هلاک تو نظر را
لرزید از این بیم جوان بر خود و جا داشت
کز مرگ فتد لرزه به تن ضیغم نر را
گفتا پدر و خواهر من هر دو عزیزند
هرگز نکنم ترک ادب این دو نفر را
لیکن چو به می دفع شر از خویش توان کرد
مِی نوشم و با وی بکنم چاره شر را
تا آنجا که می‌گوید:
جامی دو بنوشید و چو شد خیره ز مستی
هم خواهر خود را زد و هم کُشت پدر را
ای کاش شود خشک بنِ تاک و خداوند
زین مایه شر حفظ کند نوع بشر را
□ چگونه استفاده از اشعار و مثال‌های ادبی می‌تواند بر تأثیرگذاری سخنرانی بیفزاید؟
این ابیات به زیبایی عواقب شوم مصرف الکل را به تصویر می‌کشند. استفاده از چنین اشعاری، علاوه بر ایجاد جذابیت در سخنرانی، باعث می‌شود که پیام به صورت عمیق‌تری در ذهن مخاطب نفوذ کند. نتیجه این تلاش‌ها بسیار امیدوار کننده بود. بسیاری از افراد پس از این جلسات، مصرف الکل را ترک کرده و حتی مبالغ قابل توجهی را که برای خرید مشروبات هزینه می‌کردند، به کارهای خیر اختصاص دادند. البته ناگفته نماند آن‌ها مبالغ ترک شراب را برای بنده جمع کرده بودند. بنده با اینکه محتاج بودم نگرفتم.این دو نمونه نشان می‌دهند که اگر بخواهیم در سخنرانی‌هایمان تأثیرگذار باشیم، باید بر روی یک موضوع خاص تمرکز کنیم و با استفاده از مثال‌های عینی، شعر، آمار و دلایل تاریخی، دینی، منطقی و مواعظ سودمند، مخاطبان را متقاعد سازیم. همچنین، تکرار موضوع در جلسات مختلف و پیگیری مستمر، به تثبیت مفاهیم در ذهن مخاطبان کمک می‌کند. البته تکرار باید متنوع و با عبارات تازه و مطالب علمی و تجربی باشد.علاوه بر تمرکز بر یک موضوع، استفاده از مثال‌های شخصی و تجربیات دیگران نیز می‌تواند تأثیرگذاری سخنرانی را افزایش دهد.
تمرکز بر یک موضوع خاص و استفاده از مطالب دینی و ذکر تجربیات، همگی از ابزارهای قدرتمند در افزایش تأثیرگذاری یک سخنرانی هستند و می‌توانند به شکل مؤثری مفاهیم را در ذهن مخاطبان نهادینه کنند. ولی نباید غفلت کرد و باید در سخنرانی‌ها تقوا و خدا را در نظر داشته باشیم.
چاپلوسی؛ زنگ خطری برای سخنران
در سفری که در خرمشهر منبر می‌رفتم، یک روز مدیر حسینیه با خوشحالی پیش من آمد و بشارت داد که مرد ثروتمندی به نام پروین که صاحب یک کارخانه بزرگ با دو هزار کارمند و کارگر در خرمشهر بود و برای برادر متوفایش مراسم باشکوهی در حسینیه برپا کرده است. صاحب حسینیه که محل برگزاری مجلس و مراسم بود، از من خواست تا در وصف پروین سخنرانی کنم و در عوض چکی می‌کشد و پول خانه‌ای در قم به من هدیه می‌دهد. اما پس از تحقیق درباره پروین، متوجه شدم که او فردی ظالم و ستمگر است. به همین دلیل، تصمیم گرفتم حقیقت را بگویم و از ظالمان انتقاد کنم. این کار با واکنش منفی جمعی روبرو شد و گروهی خوشحال شدند. حتی مزد سخنرانی‌ام را پرداخت نکردند. با این حال، من به تصمیم خود افتخار می‌کردم، زیرا معتقدم رضایت خدا و صداقت و راستی مهم‌تر از هر چیز دیگری است. و پس از برگشت به قم به سادگی خانه خوبی تهیه شد و آثار عنایت الهی را دریافت کردم.
در هر حال، بهترین روش برای دعوت دیگران به سوی حق، همان‌طور که در قرآن آمده است، استفاده از حکمت استدلالی و مواعظ نیکو و اخلاقی و گفتگوی سازنده است. اگر در جریان گفتگو به اختلاف‌نظر رسیدیم، باید با نهایت احترام و نرمش با طرف مقابل برخورد کنیم و به جای محکوم کردن او، سعی کنیم به نقاط مشترک برسیم. ائمه اطهار بعد از نماز و منبر می‌نشستند به سؤالات مستمعان پاسخ می‌دادند. این سنّت را ما باید تعقیب کنیم.
در کتابی که درباره مناظره نوشته‌ام، به نکاتی اشاره کرده‌ام از جمله اینکه اگر در جریان مناظره احساس کردیم که طرف مقابل متقاعد نشده است، بهتر است بحث را به زمان دیگری موکول کنیم. همچنین، اگر طرف مقابل نکته خوبی را مطرح کرد، باید از او تشکر کنیم و نشان دهیم که به نظرات او احترام می‌گذاریم. این رویکرد نه‌تنها باعث می‌شود تا فضای گفتگو سالم‌تر شود، بلکه احتمال پذیرش نظر طرف مقابل را نیز افزایش می‌دهد.
منبر نیز مانند هر نوع تبلیغ دیگری، نیازمند مقدمه‌چینی و پرورش مفاهیم است. نباید مطالب را به صورت تلگرافی و سریع بیان کرد، زیرا این کار باعث می‌شود تا مخاطب نتواند به‌خوبی مطالب را درک کند. حتی بزرگان علم و دین نیز به این نکته توجه داشته‌اند و در سخنرانی‌های خود، مفاهیم را به‌طور کامل و با استفاده از مثال‌های متنوع توضیح داده و می‌دادند.
□ چرا تمرکز بر یک موضوع خاص در منبرها و سخنرانی‌ها اهمیت دارد و چگونه استفاده از شعر و آیات قرآن می‌تواند به پرورش موضوع کمک کند؟
برای تأثیرگذاری بیشتر در منبرها، باید موضوع سخنرانی متنوع باشد. یعنی با استفاده از شعر، آیات قرآن، تفسیر قرآن و احادیث پرورش داده شود. این کار باید به گونه‌ای انجام شود که تمرکز بر یک موضوع خاص حفظ گردد، زیرا پرداختن به چندین موضوع به‌طور همزمان می‌تواند خسته کننده باشد و نتیجه معکوس دهد. در یک مورد، جناب حجت‌الاسلام والمسلمین مروی، تولیت محترم آستان قدس رضوی از بنده برای ارزیابی سخنرانی در مشهد دعوت کردند. ایشان پس از سخنرانی پرسیدند: «نظر شما چیست؟» بنده پاسخ دادم: «ابتدا، شما ده دقیقه بیشتر از زمان تعیین شده صحبت کردید. دوم، در شرایطی که در مشهد، سنی‌ها نیز به عنوان زیارت حضور دارند، شما موضوعی را مطرح کردید که به وضوح به گروهی خاص انتقاد شد. این نوع صحبت‌ها می‌تواند به جای وحدت، باعث ایجاد جدایی و تنش شود. باید توجه داشته باشید که نحوه بیان شما باید به‌گونه‌ای باشد که موجب محبت و همزیستی مسالمت‌آمیز با دیگران و مهمان‌نوازی شود».این نکات را که مطرح کردم، ایشان پذیرفتند. هدف از این توضیحات این است که سخنران باید به شرایط زمانی و مکانی توجه داشته باشد و مطالب خود را به‌گونه‌ای ارائه کند که متناسب با وضعیت موجود باشد.
برای مثال، در شرایطی که فلسطینی‌ها در حال تعرض و کشتار به وسیله صهیونیست‌ها هستند، اگر منبری آیه‌ای را از قرآن بخواند که به شکلی یهودیان را تبرئه می‌کند، مناسبت ندارد، ممکن است باعث سوءتفاهم و واکنش‌های منفی شود. بنابراین، توجه به شرایط جهانی و محیطی که در آن صحبت می‌شود، بسیار مهم است و باید به‌طور کامل شرایط زمان و مکان در نظر گرفته شود تا از ایجاد سوءتفاهم و تنش جلوگیری شود.
□ چگونه می‌توان تناسب موضوع سخنرانی با نوع مجلس را رعایت کرد؟
به عنوان مثال، اگر در مجلسی مادر کسی فوت کرده باشد، صحبت کردن درباره فضایل مادر به جای فضایل پدر، متناسب‌تر و مؤثرتر خواهد بود. یادم نمی‌رود، وقتی آقای واعظی اراکی مادرش فوت کرده بود، از بنده دعوت کرد. حقیر برای مادر او منبر رفتم. در این منبر، با شروع از آیه و حدیث درباره مادر، تا اشعار مربوط به مادر، به‌گونه‌ای عمل کردم که توجه و تأثیر زیادی بر حاضران داشت. پس مهم است که محتوای منبر با موضوع و شرایط مجلسی که در آن صحبت می‌شود، همخوانی داشته باشد. اگر فردی که فوت کرده، فرهنگی شاخص باشد، مناسب است که به فرهنگ اسلامی پرداخته شود و از تعلیم و تعلّم سخن گفته شود، نه از قیامت و برزخ. برای مجلسی که در آن فردی با موقعیت اجتماعی پایین‌تر درگذشته، ممکن است پرداختن به مسائل مربوط به قیامت و برزخ مناسب‌تر باشد.من در کتابی با عنوان «معاد در نگاه عقل و دین»، به تفصیل به موضوع معاد پرداخته‌ام و این کتاب در این اواخر به صورت هفت جلدی منتشر شده است که هر جلد به موضوع خاصی از معادشناسی، برزخ، و تجسم اعمال اختصاص دارد. این کتاب‌ها به‌ویژه برای کسانی که در این زمینه‌ها مطالعات علمی دارند، بسیار تأثیرگذار بوده است. مرحوم آقای حکیمی، فاضل فقید، از این کتاب‌ها به‌خوبی استقبال کردند و گفتند: «معاد را از آسمان به زمین آوردی». من تلاش کرده‌ام تا مطالب را به صورت شفاف و قابل فهم ارائه دهم.
مرحوم آیت‌الله‌العظمی بروجردی(قد) نیز به منبری‌ها توصیه می‌کردند که شما به منزله انبیا هستید و مانند انبیاء باید ساده و بر اساس عقل و فرهنگ مردم صحبت کنید: «نحن معاشر الأنبیاء نکلم النّاس علی قدر عقولهم»، یعنی باید سخنرانی متناسب با فهم و سطح درک مخاطبان باشد.
در منبرها، باید به مناسبات مجلس، زمان و مکان توجه داشت. برای مثال، در شوش دانیال، جایی که بیشتر، کارگران حضور داشتند، ما به قصه‌گویی، تاریخ اسلام و حدیث می‌پرداختیم ولی در هفته‌تپه مطالب علمی مطرح می‌کردیم. یکی از همراهانم که به موضوعات فلسفی علاقه‌مند بود، از من پرسید چرا در شوش دانیال درباره این مسائل صحبت نمی‌کنم. پاسخ دادم: «در شوش دانیال، مخاطبان من کارگران هستند ولی در هفت‌تپه مهندسین و کارمندان عالی‌رتبه پای منبر می‌باشند. »
برای مثال، در کلاچای، دعوت شدم در مجلسی که یک پزشک معروف فوت کرده بود و تمامی شاگردان و دوستان دکتر در مراسم حاضر بودند، منبر را با توجه به تخصص حاضران به موضوع طبابت اختصاص دادم. با قرائت آیات [وَمَنْ أَحْيَاهَا فَكَأَنَّمَا أَحْيَا النَّاسَ جَمِيعًا]، (مائده/32) و «يَا عِبَادَ اَللَّهِ أَنْتُمْ كَالْمَرْضَى وَرَبُّ اَلْعَالَمِينَ كَالطَّبِيبِ، إرشاد القلوب،جلد۱، صفحه۱۵۳»، و اشاره به اشعار مرتبط با طبابت، سخنرانی خود را پیش بردم. حتی به نقد برخی از سوءاستفاده‌های پزشکی نیز پرداختم، با این حال، تأکید من بر نکات مثبت و علمی بود. این توجه به مناسبات مستمع و مجلس، باعث شد که تمامی حاضران به دقت گوش کنند و هیچ کس از مجلس بیرون نرود. امام جمعه نیز با تعجب گفت: «حاج آقا، همه مانده‌اند و میخکوب شده‌اند. »
پس توجه به شرایط و نیازهای مجلس و مخاطبان، کلید موفقیت در سخنرانی است و می‌تواند تأثیر سخنرانی را به طور چشمگیری افزایش دهد.
انتخاب واژه‌ها و تأثیر آن در سخنرانی
انتخاب کلمات در سخنرانی بسیار حائز اهمیت است. سخنران باید بتواند با استفاده از زبانی ساده و روان، مفاهیم پیچیده را به مخاطب منتقل کند. آقای فلسفی در جلساتی که با ایشان داشتیم، در تحلیل یک سخنرانی مذهبی، نکته‌ای مهم را مطرح کردند: ایشان مثالی زدند که در جمعی از سفیران کشورهای مختلف، سخنران درباره موسی بن جعفر و داستان ابراهیم جمال صحبت می‌کرد. در این داستان، علی بن یقیطین برای توبه و عذرخواهی از ابراهیم جمال به دستور حضرت بر شتری که در قبرستان آماده بود، به امر امام سوار می‌شود و به اعجاز در کمترین زمان ممکن خود را به منزل او می‌رساند. آقای فلسفی پیشنهاد می‌کردند که سخنران می‌تواند با جایگزینی عبارت شتر با یک تعبیر زیباتر و نمادین‌تر، تأثیرگذاری داستان را چندین برابر کند. به عنوان مثال، می‌تواند بگوید: «آن روز علی بن یقطین به دستور موسی بن جعفر با سریع‌ترین مرکب خودش را به ابراهیم جمال رساند و... ». لذا انتخاب کلمات مناسب، نه تنها باعث جذاب‌تر شدن سخنرانی می‌شود، بلکه در انتقال دقیق‌تر مفاهیم نیز بسیار مؤثر است.
مرحوم آیت‌الله عبایی خراسانی(ره) یک بار از من پرسیدند که چه کتابی بخوانند برای منبر خوب است؟ من به ایشان پیشنهاد کردم کتابی از اسلامی ندوشن در مورد انتقاد از فرهنگ غرب که جملات مفیدی برای منبر دارد. مثلاً جمله‌ای از این کتاب که می‌گوید: «غربی‌ها به قدری در علم پیشرفته‌اند که یک پا را بسته‌اند به سفینه فضایی، ولی از نظر اخلاق و دین به قدری عقب‌اند که پای دیگر را بسته‌اند به گاری. یک پا به گاری و یک پا به سفینه فضایی، نتیجه‌اش دو شقّه شدن است». این تعبیر نشان دهنده دوشقه شدن انسان است. این تعبیر را خودم به متن اضافه کرده‌ام و آقای عبایی خیلی تحت تأثیر قرار گرفتند و خریدند و مطالعه کردند و گفتند که این کتاب در منبرشان تأثیر زیادی داشته است.
مرحوم جواد فاضل، آن ادیب توانا، کتابی در ترجمه نهج‌البلاغه داشت به نام «سخنان حضرت علی» که سرشار از عبارات زیبا و دلنشین بود. ایشان با انتخاب دقیق واژه‌ها، توانسته بودند عمق معانی نهفته در سخنان امیرالمؤمنین را به زیبایی هرچه تمام‌تر به تصویر بکشند. من خودم از عبارات ایشان در منبر استفاده می‌کردم و تأثیر شگفت‌انگیز آن را بر مخاطبان می‌دیدم.
استاد فلسفی نیز، آن سخنور چیره‌دست، با مثال‌های طنزآمیز خود نشان داده بود که چگونه یک واژه می‌تواند احساسات متفاوتی را در مخاطب برانگیزد. ایشان می‌فرمودند: «آدم متملق وقتی ثروتمند عطسه می‌کند، آب دهان او را مثل ادکلن به کله می‌مالد، اما اگر فقیر عطسه کند، می‌گوید: اَه، کثیف کردی». این تعبیرات ساده و زیبا هستند که پیام را به درستی منتقل می‌کنند و کمک می‌کنند که مستمع از منبر خسته نشود.
کلیدهای شورانگیزی در سخنرانی
یکی از مهم‌ترین عوامل تأثیرگذاری یک سخنران، توانایی او در برانگیختن احساسات مخاطب است. قرآن کریم مملو از آیاتی است که قلب‌ها را می‌لرزاند. آیه [أَلَمْ يَأْنِ لِلَّذِينَ آمَنُوا أَنْ تَخْشَعَ قُلُوبُهُمْ بذکرالله] (حدید/16) مثالی بارز از این دست آیات است. این آیه حتی بر دل فردی چون فضیل عیاض نیز تأثیر شگرفی گذاشت و او را وادار به توبه کرد.
□ چگونه می‌توان از آیات قرآن به عنوان ابزاری برای ایجاد هیجان و شور در مخاطب استفاده کرد؟
برای ایجاد شورانگیزی در سخنرانی، می‌توان از تفسیر عمیق و تأمل برانگیز آیات قرآن بهره برد. مثلاً آیه [أَلَمْ يَأْنِ لِلَّذِينَ آمَنُوا أَنْ تَخْشَعَ قُلُوبُهُمْ] را می‌توان اینگونه تفسیر کرد: آیا وقت آن نرسیده است که دل‌های ما نرم شده و به گناه اعتراف کنیم؟ و با توجه به حدیث قدسی «انا عند قلوب المنکسره»، بدانیم که خداوند همیشه همراه دل‌های شکسته است. روایت‌گری داستان‌های تأثیرگذار نیز می‌تواند به ایجاد شورانگیزی کمک کند. سخنرانانی مانند آقای نوقانی و آقای فلسفی با روایت داستان‌های غم‌انگیز و استفاده از کلمات موزون، توانسته‌اند دل‌های بسیاری را به لرزه درآورند.رعایت نکات فنی برای ایجاد یک سخنرانی موفق
برای ایجاد یک سخنرانی موفق، رعایت نکات فنی نیز ضروری است. از جمله این نکات می‌توان به صحت قرائت آیات قرآن، تلفظ صحیح کلمات عربی و رعایت قواعد ادبیات فارسی اشاره کرد. همچنین، پرهیز از نقل مطالب بی‌اساس و داستان‌های ساختگی نیز امری مهم است.
در یکی از جلسات سخنرانی، فردی پس از پایان سخنرانی به من نزدیک شد و گفت که به دلیل علاقه به ادبیات زیبا به این جلسه آمده است. این نشان می‌دهد که سخنرانی خوب می‌تواند حتی افرادی را که به مباحث دینی علاقه‌ای ندارند، به خود جذب کند.
در نهایت، تجربه و تمرین مستمر، کلید موفقیت در سخنرانی است. با تمرین مداوم و کسب تجربه، می‌توان به سخنرانی جذاب و مؤثر دست یافت.
گفت‌وگو و تنظیم: حمید کرمی