زیبایی‌ها و شگفتی‌های سوره «کوثر» از دیدگاه سه‌تن از مفسّران اهل تسنّن
سوره مبارکه «کوثر» کوتاه‌ترین سوره قرآن و در عین حال، دارای مضامین بلندی است که در قالبی بسیار زیبا و نظمی نیکو و اعجازآمیز در «مکّه مکرّمه» نازل شده است. اینکه مقصود از «کوثر» فرزندان رسولخدا(ص) و در رأس آنان حضرت فاطمه زهرا(س) است، یکی از دیدگاهای مطرح‌شده در منابع تفسیری است.۱
1. زمخشری (م ۵۲۸ یا ۵۳۸ ق)
ابوالقاسم محمودبن عمر زمخشری از مفسّران پرآوازه اهل تسنّن است. وی در کلام «معتزلی» و در فقه «حنفی»۲ است.
جایگاه علمی‌اش را با القابی نظیر: «علّامه»، «نحوی»، «لغوی»، «متکلّم»، «مفسّر»، «علّامه ادب»، «نسب‌شناس عرب» و «پیشوای دوران خود»، وصف نموده‌اند.۳ زمخشری در رساله‌ای با عنوان «اعجاز سوره کوثر» که با تحقیق استاد حامد‌خفاف در بیروت چاپ شده، به بیان نظم شگفت‌انگیز و ترتیب نیکوی سوره کوثر با وجود کوتاهی آیاتش، پرداخته است. 4 از جمله آنکه می‌گوید:
۱. در این قول خداوند «لِرَبِّکَ» دو زیبایی وجود دارد: نخست إلتفات (از تکلّم به غیبت) و منصرف شدن کلام از ضمیر به اسم ظاهر. دوّم آشکار نمودن شأن کبریائی خداوند.
۲. کلمه «لِرَبِّکَ» در آیه «فَصَلِّ لِرَبِّکَ وَانْحَرْ»، برای رعایت فاصله (سجع) که یکی از صنایع بدیع است، تکرار نشده است.۵ فواصل این سوره عبارتند از: «الکوثر»، «وانحر»، «الأبتر».
۲. فخر رازی(م ۶۰۶ق)
فخرالدین محمدبن عمر رازی را «مفسّر و متکلّم»۶، «علّامه بزرگ و ذوفنون»، «اصولی»، «بزرگ حکما و مصنفان»۷، «یگانه دوران»، «فقیه شافعی» و «دارای تألیفات در کلام و معقولات»۸ توصیف کرده‌اند. وی درباره اعجاز، زیبایی‌ها و ویژگی‌های ممتاز سوره «کوثر»، نکات جالب توجهی دارد که به برخی از آنها اشاره می‌شود:
۱. صفات مطرح‌شده در این سوره، تناسب زیبایی از نوع «تقابل»، با صفات ذکرشده در سوره قبل آن، یعنی «ماعون» دارد. در سوره ماعون چهار صفت برای منافقان شمرده شده است: بخل (آیه ۲ و ۳)؛ ترک نماز (آیه ۵)؛ ریا در نماز (آیه ۶)؛ مانع‌شدن از زکات. متضاد این اوصاف در سوره کوثر عبارت است از: ۱. زیاد عطا کردن: [إِنَّا أَعْطَیْناکَ الْکَوْثَرَ] در مقابل صفت «بخل» است؛ یعنی ما خیر فراوان به تو عطا کردیم. تو هم زیاد عطا کن و بخل نورز. ۲. مداومت بر نماز: آیه «فَصَلِّ» (بر نماز مداومت کن) در مقابل صفت ترک یا سهل‌انگاری نماز در آیه «الَّذینَ هُمْ عَنْ صَلاتِهِمْ ساهُونَ» می‌باشد. ۳. نماز برای رضای پروردگار: آیه «لِرَبِّکَ» در مقابل صفت «ریا» در آیه «الَّذینَ هُمْ یُراؤُنَ» است. ۴. صدقه دادن گوشت قربانی: آیه «وَانْحَر» در مقابل صفت «مانع شدن از زکات» در آیه «وَیَمْنَعُونَ الْماعُونَ» است.۹
۲. سوره کوثر از جهات گوناگونی معجزه است: ۱. خبر دادن از غیب: اگر «کوثر» به «فراوانی پیروان دین اسلام» یا «فروانی فرزندان و قطع‌نشدن نسل رسولخدا(ص)» تفسیر شود، همان‌طور که آیات [إِنَّا أَعْطَیْناکَ الْکَوْثَرَ] و [إِنَّ شانِئَکَ هُوَ الْأَبْتَر] بدان اشاره دارند، خبر غیبی قرآن از آینده به‌شمار می‌رود. خبری که مضمون آن محقق شده و با واقع مطابقت دارد. همچنین آیه «فَصَلِّ لِرَبِّکَ وَانْحَرْ»، اشاره به زوال فقر دارد؛ زیرا لازمه دستور به «قربانی کردن» (انْحَرْ)، توانایی بر انجام آن است. پس این آیه کریمه هم، جزء اخبار غیبی قرآن قرار می‌گیرد. ۲. کمال قرآن و ناتوانی کافران از معارضه با کوتاه‌ترین سوره قرآن: اینکه کافران از معارضه با این سوره کوتاه (و پرمضمون) عاجز بودند، به‌طریق اولی نتوانستند، با کلّ قرآن معارضه کنند. بنابراین اثبات می‌شود که قرآن کلام خداست و در پی آن، همه خیرات دنیا و آخرت تثبیت می‌شود؛ از این‌رو سوره کوثر خود «کوثر» است. در صورت «کوتاه» و در معنی «بزرگ».۱0
۳. خصوصیت متفاوت سوره «کوثر» در نسبت با سایر سوره‌های قرآن این است که هم یکایک آیاتش معجزه است و هم مجموعه این سوره مبارکه؛ لذا احتمال دارد که مراد از «کوثر» همین سوره باشد. 11
۴. تناسب زیبایی میان آغاز و پایان این سوره وجود دارد. به این بیان که خداوند در پاسخ به دشمن پیامبر(ص) که آن حضرت را به «کم بودن» و خود را به «زیاد بودن» تعداد، توصیف می‌کرد، «کثرت» و «عزّت» را از آنِ حضرت محمّد(ص) و «قلّت» و «ذلّت» و «ابتر بودن» را برای دشمن آن حضرت دانسته است.۱۲
۵. از دیگر لطایف این سوره، مدح خاصّ خداوند از پیامبرگرامی‌اش(ص) است. هریک از کفار، رسول خدا(ص) را به‌طریقی با عباراتی توهین‌آمیز توصیف می‌کردند. مانند اینکه برخی آن‌حضرت(ص) را بی‌فرزند، برخی دیگر بی‌یاور و برخی هم نسل‌بریده می‌خواندند؛ اما خداوند سبحان با آیه [إِنَّا أَعْطَیْناکَ الْکَوْثَرَ] به‌گونه‌ای ستایش کرد که همه فضائل در آن داخل باشد؛ زیرا «کوثر» در این آیه به چیزی مقیّد نشده است و شامل همه خیرات دنیا و آخرت می‌شود.۱۳
۳. ابن‌قیم جوزیه (۷۵۱ق) (الفوائد المشوق، ص۳۸9ـ۳۸8)
محمدبن ابی‌بکر ابن‌قیم جوزیه «فقیه حنبلی»، «اصولی»، «مفسّر»، «نحوی» و «عارف» بوده است. گفته‌اند: او در انواع علوم اسلامی از قبیل: «تفسیر»، «اصول دین»، «کلام»، «علوم حدیث»، «فقه و اصول» و «عربی» ید طولایی داشته است.۱۴ او از ملازمان و شاگردان ابن‌تیمیه(م۷۲۸ق) بوده است.۱۵ از دیدگاه وی سوره کوثر، کوتاه‌ترین سوره قرآن و در عین حال، دارای الفاظ بدیع، بسیار زیبا و سرورآور و معانی بلند و استواری است که مقتضی اعجاز آن است. از دیدگاه وی، بیست و یک نکته لطیف در آیات این سوره وجود دارد. برخی از این نکات عبارتند از:
آیه کریمه [إِنَّا أَعْطَیْناکَ الْکَوْثَرَ]: ۱. دلالت می‌کند بر هدیه بسیار زیاد از بخشنده‌ای بزرگ؛ چنین نعمتی بسیار باعظمت است. ۲. صفت «الکوثر» با «ال» استغراق همراه شده تا معنای «کثرت» را کامل کند و شامل موصوف (محذوف) باشد.۱۶
آیه کریمه [فَصَلِّ لِرَبِّکَ وَانْحَرْ]: ۱. در این آیه کریمه، به دو نوع از عبادات اشاره شده است: عبادات بدنی که قوام آن نماز است. دیگری عبادات مالی است که زکات در قلّه آن قرار دارد. ۲. رعایت فاصله (سجع) که یکی از صنایع بدیع است، در این آیه بدون هیچ تکلّفی، رعایت شده است. ۳. در این قول خداوند «لِرَبِّکَ» دو زیبایی وجود دارد: نخست إلتفات (از تکلّم به غیبت) و منصرف شدن کلام از ضمیر به اسم ظاهر. دوّم آشکار نمودن شأن کبریائی خداوند.۱۷
آیه کریمه [إِنَّ شانِئَکَ هُوَ الْأَبْتَر] نام دشمنی که به رسولخدا(ص) توهین کرده و ایشان را «أبتر» خوانده بود، ذکر نشده تا شامل حال همه کسانی شود که شبیه آن توهین‌کننده (عاص‌بن وائل) به پیامبر(ص) هستند.۱۸
..............................................
پی‌نوشت‌ها
1. مفاتیح‌الغیب، فخر رازی، ج۳۲، ص۳۱۳؛ تفسیر غرائب‌القرآن، نظام اعرج، ج۶، ص۵۷۶؛ روح‌المعانی، آلوسی، ج۱۵، ص۴۷۹؛
2. طبقات‌المفسرین، داوودی، ج۲، ص۳۱۵؛
3. تاریخ‌الإسلام، ذهبی، ج۳۶، ص۴۸9ـ۴۸7؛
4. التمهید، آیت‌الله معرفت(ره)، ج۵، ص۴۷۳؛
5. التمهید، آیت‌الله معرفت(ره)، ج۵، ص ۴۹۲ و۴۹۴ به‌نقل از: رساله الزمخشری؛ همچنین جوامع‌الجامع، طبرسی(ره)، ج۴، ص۵۴۹؛
6. طبقات‌المفسرین، ادنه وی، ص۲۱۳؛
7. سیر اعلام‌النبلاء، ذهبی، ج۲۱، ص۵۰۰؛
8. طبقات‌المفسرین، سیوطی، ص۱۰۰؛
9. التفسیر‌الکبیر، فخر رازی، ج۳۲، ص۳۰۷؛ معترک الأقران فی إعجاز القرآن، سیوطی، ج۱، ص۶۷؛
10. تفسیر فخر رازی، ج۳۲، ص۳۱۶؛
11. همان؛
12. تفسیر فخر رازی، ج۳۲، ص۳۲۲؛
13. همان؛
14. طبقات‌المفسّرین، ج۲، ص۹۳ـ۹۴؛ الذیل علی طبقات‌الحنابلة، عبدالرحمن‌بن احمد حنبلی، ج۴، ص۴۴8ـ۴۴7؛
15. البدایة والنهایة، ابن‌کثیر، ج۱۴، ص۲۷۰؛
16. الفوائد‌المشوق الی علوم‌القرآن وبیانه، ص۳۸9ـ۳۸8؛
17. همان، ص۳۸۹؛
18. همان، ص۳۹۰.
ابوالقاسم محمودبن عمر زمخشری از مفسّران پرآوازه اهل تسنّن است. وی در کلام «معتزلی» و در فقه «حنفی»۲ است.
جایگاه علمی‌اش را با القابی نظیر: «علّامه»، «نحوی»، «لغوی»، «متکلّم»، «مفسّر»، «علّامه ادب»، «نسب‌شناس عرب» و «پیشوای دوران خود»، وصف نموده‌اند.۳ زمخشری در رساله‌ای با عنوان «اعجاز سوره کوثر» که با تحقیق استاد حامد‌خفاف در بیروت چاپ شده، به بیان نظم شگفت‌انگیز و ترتیب نیکوی سوره کوثر با وجود کوتاهی آیاتش، پرداخته است. 4 از جمله آنکه می‌گوید:
۱. در این قول خداوند «لِرَبِّکَ» دو زیبایی وجود دارد: نخست إلتفات (از تکلّم به غیبت) و منصرف شدن کلام از ضمیر به اسم ظاهر. دوّم آشکار نمودن شأن کبریائی خداوند.
۲. کلمه «لِرَبِّکَ» در آیه «فَصَلِّ لِرَبِّکَ وَانْحَرْ»، برای رعایت فاصله (سجع) که یکی از صنایع بدیع است، تکرار نشده است.۵ فواصل این سوره عبارتند از: «الکوثر»، «وانحر»، «الأبتر».
۲. فخر رازی(م ۶۰۶ق)
فخرالدین محمدبن عمر رازی را «مفسّر و متکلّم»۶، «علّامه بزرگ و ذوفنون»، «اصولی»، «بزرگ حکما و مصنفان»۷، «یگانه دوران»، «فقیه شافعی» و «دارای تألیفات در کلام و معقولات»۸ توصیف کرده‌اند. وی درباره اعجاز، زیبایی‌ها و ویژگی‌های ممتاز سوره «کوثر»، نکات جالب توجهی دارد که به برخی از آنها اشاره می‌شود:
۱. صفات مطرح‌شده در این سوره، تناسب زیبایی از نوع «تقابل»، با صفات ذکرشده در سوره قبل آن، یعنی «ماعون» دارد. در سوره ماعون چهار صفت برای منافقان شمرده شده است: بخل (آیه ۲ و ۳)؛ ترک نماز (آیه ۵)؛ ریا در نماز (آیه ۶)؛ مانع‌شدن از زکات. متضاد این اوصاف در سوره کوثر عبارت است از: ۱. زیاد عطا کردن: [إِنَّا أَعْطَیْناکَ الْکَوْثَرَ] در مقابل صفت «بخل» است؛ یعنی ما خیر فراوان به تو عطا کردیم. تو هم زیاد عطا کن و بخل نورز. ۲. مداومت بر نماز: آیه «فَصَلِّ» (بر نماز مداومت کن) در مقابل صفت ترک یا سهل‌انگاری نماز در آیه «الَّذینَ هُمْ عَنْ صَلاتِهِمْ ساهُونَ» می‌باشد. ۳. نماز برای رضای پروردگار: آیه «لِرَبِّکَ» در مقابل صفت «ریا» در آیه «الَّذینَ هُمْ یُراؤُنَ» است. ۴. صدقه دادن گوشت قربانی: آیه «وَانْحَر» در مقابل صفت «مانع شدن از زکات» در آیه «وَیَمْنَعُونَ الْماعُونَ» است.۹
۲. سوره کوثر از جهات گوناگونی معجزه است: ۱. خبر دادن از غیب: اگر «کوثر» به «فراوانی پیروان دین اسلام» یا «فروانی فرزندان و قطع‌نشدن نسل رسولخدا(ص)» تفسیر شود، همان‌طور که آیات [إِنَّا أَعْطَیْناکَ الْکَوْثَرَ] و [إِنَّ شانِئَکَ هُوَ الْأَبْتَر] بدان اشاره دارند، خبر غیبی قرآن از آینده به‌شمار می‌رود. خبری که مضمون آن محقق شده و با واقع مطابقت دارد. همچنین آیه «فَصَلِّ لِرَبِّکَ وَانْحَرْ»، اشاره به زوال فقر دارد؛ زیرا لازمه دستور به «قربانی کردن» (انْحَرْ)، توانایی بر انجام آن است. پس این آیه کریمه هم، جزء اخبار غیبی قرآن قرار می‌گیرد. ۲. کمال قرآن و ناتوانی کافران از معارضه با کوتاه‌ترین سوره قرآن: اینکه کافران از معارضه با این سوره کوتاه (و پرمضمون) عاجز بودند، به‌طریق اولی نتوانستند، با کلّ قرآن معارضه کنند. بنابراین اثبات می‌شود که قرآن کلام خداست و در پی آن، همه خیرات دنیا و آخرت تثبیت می‌شود؛ از این‌رو سوره کوثر خود «کوثر» است. در صورت «کوتاه» و در معنی «بزرگ».۱0
۳. خصوصیت متفاوت سوره «کوثر» در نسبت با سایر سوره‌های قرآن این است که هم یکایک آیاتش معجزه است و هم مجموعه این سوره مبارکه؛ لذا احتمال دارد که مراد از «کوثر» همین سوره باشد. 11
۴. تناسب زیبایی میان آغاز و پایان این سوره وجود دارد. به این بیان که خداوند در پاسخ به دشمن پیامبر(ص) که آن حضرت را به «کم بودن» و خود را به «زیاد بودن» تعداد، توصیف می‌کرد، «کثرت» و «عزّت» را از آنِ حضرت محمّد(ص) و «قلّت» و «ذلّت» و «ابتر بودن» را برای دشمن آن حضرت دانسته است.۱۲
۵. از دیگر لطایف این سوره، مدح خاصّ خداوند از پیامبرگرامی‌اش(ص) است. هریک از کفار، رسول خدا(ص) را به‌طریقی با عباراتی توهین‌آمیز توصیف می‌کردند. مانند اینکه برخی آن‌حضرت(ص) را بی‌فرزند، برخی دیگر بی‌یاور و برخی هم نسل‌بریده می‌خواندند؛ اما خداوند سبحان با آیه [إِنَّا أَعْطَیْناکَ الْکَوْثَرَ] به‌گونه‌ای ستایش کرد که همه فضائل در آن داخل باشد؛ زیرا «کوثر» در این آیه به چیزی مقیّد نشده است و شامل همه خیرات دنیا و آخرت می‌شود.۱۳
۳. ابن‌قیم جوزیه (۷۵۱ق) (الفوائد المشوق، ص۳۸9ـ۳۸8)
محمدبن ابی‌بکر ابن‌قیم جوزیه «فقیه حنبلی»، «اصولی»، «مفسّر»، «نحوی» و «عارف» بوده است. گفته‌اند: او در انواع علوم اسلامی از قبیل: «تفسیر»، «اصول دین»، «کلام»، «علوم حدیث»، «فقه و اصول» و «عربی» ید طولایی داشته است.۱۴ او از ملازمان و شاگردان ابن‌تیمیه(م۷۲۸ق) بوده است.۱۵ از دیدگاه وی سوره کوثر، کوتاه‌ترین سوره قرآن و در عین حال، دارای الفاظ بدیع، بسیار زیبا و سرورآور و معانی بلند و استواری است که مقتضی اعجاز آن است. از دیدگاه وی، بیست و یک نکته لطیف در آیات این سوره وجود دارد. برخی از این نکات عبارتند از:
آیه کریمه [إِنَّا أَعْطَیْناکَ الْکَوْثَرَ]: ۱. دلالت می‌کند بر هدیه بسیار زیاد از بخشنده‌ای بزرگ؛ چنین نعمتی بسیار باعظمت است. ۲. صفت «الکوثر» با «ال» استغراق همراه شده تا معنای «کثرت» را کامل کند و شامل موصوف (محذوف) باشد.۱۶
آیه کریمه [فَصَلِّ لِرَبِّکَ وَانْحَرْ]: ۱. در این آیه کریمه، به دو نوع از عبادات اشاره شده است: عبادات بدنی که قوام آن نماز است. دیگری عبادات مالی است که زکات در قلّه آن قرار دارد. ۲. رعایت فاصله (سجع) که یکی از صنایع بدیع است، در این آیه بدون هیچ تکلّفی، رعایت شده است. ۳. در این قول خداوند «لِرَبِّکَ» دو زیبایی وجود دارد: نخست إلتفات (از تکلّم به غیبت) و منصرف شدن کلام از ضمیر به اسم ظاهر. دوّم آشکار نمودن شأن کبریائی خداوند.۱۷
آیه کریمه [إِنَّ شانِئَکَ هُوَ الْأَبْتَر] نام دشمنی که به رسولخدا(ص) توهین کرده و ایشان را «أبتر» خوانده بود، ذکر نشده تا شامل حال همه کسانی شود که شبیه آن توهین‌کننده (عاص‌بن وائل) به پیامبر(ص) هستند.۱۸
..............................................
پی‌نوشت‌ها
1. مفاتیح‌الغیب، فخر رازی، ج۳۲، ص۳۱۳؛ تفسیر غرائب‌القرآن، نظام اعرج، ج۶، ص۵۷۶؛ روح‌المعانی، آلوسی، ج۱۵، ص۴۷۹؛
2. طبقات‌المفسرین، داوودی، ج۲، ص۳۱۵؛
3. تاریخ‌الإسلام، ذهبی، ج۳۶، ص۴۸9ـ۴۸7؛
4. التمهید، آیت‌الله معرفت(ره)، ج۵، ص۴۷۳؛
5. التمهید، آیت‌الله معرفت(ره)، ج۵، ص ۴۹۲ و۴۹۴ به‌نقل از: رساله الزمخشری؛ همچنین جوامع‌الجامع، طبرسی(ره)، ج۴، ص۵۴۹؛
6. طبقات‌المفسرین، ادنه وی، ص۲۱۳؛
7. سیر اعلام‌النبلاء، ذهبی، ج۲۱، ص۵۰۰؛
8. طبقات‌المفسرین، سیوطی، ص۱۰۰؛
9. التفسیر‌الکبیر، فخر رازی، ج۳۲، ص۳۰۷؛ معترک الأقران فی إعجاز القرآن، سیوطی، ج۱، ص۶۷؛
10. تفسیر فخر رازی، ج۳۲، ص۳۱۶؛
11. همان؛
12. تفسیر فخر رازی، ج۳۲، ص۳۲۲؛
13. همان؛
14. طبقات‌المفسّرین، ج۲، ص۹۳ـ۹۴؛ الذیل علی طبقات‌الحنابلة، عبدالرحمن‌بن احمد حنبلی، ج۴، ص۴۴8ـ۴۴7؛
15. البدایة والنهایة، ابن‌کثیر، ج۱۴، ص۲۷۰؛
16. الفوائد‌المشوق الی علوم‌القرآن وبیانه، ص۳۸9ـ۳۸8؛
17. همان، ص۳۸۹؛
18. همان، ص۳۹۰.