یادگاه عالمان دین/ 2
حوزه‌های علوم اسلامی، همواره در پرورش عالمان راستین، مراجع بزرگ، مدرسان والامقام و مربیان توانا و لایق، توفیق‌های فراوانی داشته است که یکی از این نمونه مدرسان و مربیان، مرحوم شیخ محمدتقی ادیب نیشابوری است.
در تاریخ این قرنِ فرهنگ اسلامی ایران، در ناحیه خراسان، دو تن از عالمان و مدرسان، با عنوانِ «ادیب نیشابوری» شهرت یافته‌اند: 1. میرزا عبدالجواد ادیب نیشابوری م. 1344ق؛ 2. شیخ محمدتقی ادیب نیشابوری م. 1396ق.
اغلب، به‌هنگامی که «ادیب نیشابوری» می‌گویند، مرحوم میرزا عبدالجواد ادیب نیشابوری مراد است و چون «ادیب ثانی» گویند، مرحوم استاد شیخ محمدتقی ادیب نیشابوری؛ البته پس از فوت ادیب اول و به‌ویژه در این 30-40 سال اخیر، در حوزه علمیه مشهد و دیگر نقاط خراسان، ادیب نیشابوری، به‌عنوان مرحوم استاد معروف بود و ایشان به همین عنوان، بدون قید «ثانی» شناخته بودند.
ولادتعالم ربانی، استاد خوش‌نام حوزه علمیه خراسان، شیخ محمدتقی ادیب نیشابوری در سال ۱۳۱۲ هجری قمری در خیرآباد نیشابور، به دنیا آمد. والده مکرمه ایشان فاطمه نام داشت و والد گرامی ایشان میرزا اسدالله خیاط بود و به اطفال خواندن و نوشتن می‌آموخت. اجداد او از سران ایل اسکندری بودند. جد بزرگ وی به ایران آمد و ریاست را کنار نهاده، زندگی ساده‌ای برگزید.
تحصیلات: شیخ محمدتقی خواندن و نوشتن را نزد والد خود آموخت و تا سن 18 سالگی ادیب در محضر پدر خیاطی آموخت و در سن 18 سالگی به دستور پدر عازم مشهد مقدس شد و در نزد دایی خود شیخ محمد کدکنی که از علما و مدرسان بود، به‌مدت سه‌سال دروس مقدماتی را با جدیت کامل فراگرفت و در اواخر سال 1333 ه.ق وارد حوزه درس میرزا عبدالجواد ادیب نیشابوری گردید. او به این استاد خود بسیار علاقه داشت و از روز اول درس، با وی مأنوس شد. از هنگام تلمذ و شاگردی وی تا پایان عمر استاد، حدود هفت سال استفاده علمی برد.
شیخ محمدتقی از محضر میرزا عبدالجواد، کمال استفاده را برد و در آموختن ادبیات عرب، فارسی، منطق، فلسفه، ریاضیات، تفسیر، حدیث، رجال، فقه، اصول، طب، علوم غریبه و علوم جدید رنج‌ها کشید. وی در کسب این دانش‌ها به‌جز میرزا عبدالجواد، از محضر اساتید دیگر از جمله آقا میرزا عسکری مشهور به آقابزرگ حکیم (متوفی 1355 ه.ق)، شیخ حسن برسی (متوفی 1340 ه.ق)، شیخ اسدالله یزدی (متوفی 1350 ه.ق)، میرزاباقر مدرس رضوی (متوفی 1343 ه.ق)، آقا سیدجعفر شهرستانی، قوام‌الحکما، مشیرالاطباء و حکیم فاضل خراسانی بهره برد.
تدریس: تدریس او از زمان ارتحال استادش (ادیب اول) آغاز شد؛ به‌نحوی که کرسی تدریس استادش به او محول شد و در حدود نیم‌قرن به تدریس این علوم پرداخت و تا آنجا مهارت وی اوج گرفت که به ادیب دوم مشهور گردید.
ادیب دوم، به‌حق مانند ادیب اول سالیان بسیار، اعتبار و موقعیت ممتاز علوم حوزه مشهد را در میان حوزه‌های شیعه حفظ کرد. ادیب دوم، متون ادبی، منطقی و اصولی از جمله سیوطی، مغنی، شرح مطول، شرح نظام، حاشیه ملاعبدالله، معالم، مقامات‌الحریری، عروض و قافیه را در مدارس خیرات‌خال، سلیمانیه، میرزاجعفر، مسجد ترک‌ها، مسجد گوهرشاد و در سال 1325 شمسی چندماهی در آموزش و پرورش تدریس می‌کرد. در سال 1341 شمسی با پیشنهاد سید جلال‌الدین تهرانی که شاگرد ادیب اول و استاندار خراسان و نایب‌التولیه وقت آستان قدس رضوی بود، عنوان مدرس آستان قدس رضوی را پذیرفت و به‌مدت هفت‌سال در آرامگاه شیخ بهایی به تدریس پرداخت و در زمستان سال 1348 شمسی پایش آسیب دید و از آن پس، تا پایان عمر در منزل خود تدریس نمود.
شاگردانادیب دوم با بیش از نیم‌قرن تدریس در خراسان موفق شد، شاگردان زیادی را در مکتب علمی خویش پرورش دهد. غالب فضلایی که در این نیم‌قرن تحصیلات خود را در مشهد مقدس گذرانیده‌اند، فیض شاگردی او را درک کرده‌اند. نام برخی از شاگردان وی عبارتند از: حضرات آیات و حجج اسلام و آقایان: سیدعلی سیستانی، حسین وحید خراسانی، اسماعیل صالحی مازندرانی، سیدمحمد مجتهد سیستانی، سیدجعفر سیدان، محمدرضا حکیمی، کاظم مدیر شانه‌چی، حبیب‌الله مهمان‌نواز، محمد حکیمی، علی حکیمی، سیدعباس سیدان، عباس واعظ طبسی، سیدمحمد خامنه‌ای، علیرضا غروی اصفهانی، علی‌اکبر الهی خراسانی، سیدجواد مصطفوی، محمدجعفر جعفری لنگرودی، اسماعیل فردوسی‌پور، پروفسور عبدالجواد فلاطوری، مرتضی علم‌الهدی، جعفر زاهدی، محمدرضا مهدوی دامغانی، عبدالحسین رضایی، شعبان نخستین رودسری، سید محمدرضا سعیدی خراسانی و... .
خصوصیات روحی و اخلاقی: ادیب دوم بسیاری از خصوصیات و خصال را از استادش به ارث برده بود. ادیب انسانی آزاده بود. مناعت طبع داشت. از تملق و ریا دوری می‌جست. به امور دنیوی، مقامات و شخصیت‌ها بی‌اعتنا بود. به اهل‌بیت به‌ویژه حضرت امیرالمؤمنین و حضرت صدیقه کبری(س) ارادت ویژه داشت و هنگام بردن نام مقدس آنان، اشکش جاری می‌شد. هنگام تدریس روی زمین می‌نشست. یک دستمال تمیز جلویش بود و هروقت اسم مبارک حضرت فاطمه زهرا(س) را می‌برد و اشکش جاری می‌شد، با آن دستمال اشک‌هایش را پاک می‌کرد. اشعاری هم در مظلومیت صدیقه طاهره(س) سروده است. ادیب دوم به امام راحل(قد) خیلی ارادت داشت. اصلاً وجوهات قبول نمی‌کرد. ماهی سه تومان از طلبه‌ها شهریه می‌گرفت و مطول درس می‌داد. برای سیوطی هم، ماهی دو تومان می‌گرفت. خودش می‌گفت: من در وجوهات احتیاط می‌کنم و وجوهات قبول نمی‌کنم؛ چون تدریس من ادبیات است. در تدریس منظم بود. روحیه شاگردپروری داشت. او هیچ روزی درس را تعطیل نکرد؛ حتی در تابستان هم درسش دایر بود. در طول سال به‌جز جمعه‌ها فقط سه روز تعطیل بود، عاشورا، 21 رمضان روز شهادت حضرت امیرالمؤمنین علی(ع) و روز اول عید نوروز. بقیه سال را درس می‌داد. درس ایشان هم، تنها تدریس ادبیات و منطق نبود؛ بلکه در اخلاقیات هم خیلی مقید بود. درس ایشان سنگین بود؛ چون درسش همه چیز داشت و تنها مطلب کتاب را نمی‌گفت. ایشان به‌تناسب از تاریخ و طب و اصول و فلسفه می‌گفت. درس مطول ایشان دو و نیم ساعت طول می‌کشید؛ لذا بعضی‌ها طاقت نمی‌آوردند و نمی‌توانستند، هضم کنند.
خوش‌بیان بود. کلمات را بسیار شمرده و صحیح تلفظ می‌کرد. او شاگردان ممتازی را تربیت کرد و تحویل حوزه‌های علمیه داد. اول هر ماه از طلاب ثبت‌نام می‌کرد و شهریه‌ای مقرر می‌کرد و به‌وسیله همان شهریه نیز، امرار معاش می‌کرد.
تألیفاتاز شیخ محمدتقی ادیب نیشابوری دوم، آثار قلمی و ادبی به یادگار مانده است که عبارتند از:
گوهر تابنده، آیین‌نامه، ستایش‌نامه، طریقت‌نامه، حدیث جان و جانان، رساله یعقوبیه، مجمع راز، فیروز جاوید، آسایش‌نامه، تاریخ ادبیات عرب، تاریخ ادبیات ایران، تابش جان و بینش روان، البدایة والنهایه، گوهر مراد، رساله قافیه و آرایش سخن.
وفات استاد وارسته حوزه خراسان، ادیب فرزانه شیخ محمدتقی ادیب نیشابوری، مشهور به ادیب ثانی، سرانجام در 20 ذی‌الحجه 1396 قمری برابر با 21 آذر 1355 شمسی، در سن 81 سالگی در حالتی که ذکر شریف «یا علی» بر زبان داشت، به رحمت ایزدی پیوست و در زاویه غربی صحن عتیق حرم مطهر امام رضا(ع) به خاک سپرده شد.
سلام علیه یوم ولد و یوم مات و یوم یبعث حیاً.
تحصیلات: شیخ محمدتقی خواندن و نوشتن را نزد والد خود آموخت و تا سن 18 سالگی ادیب در محضر پدر خیاطی آموخت و در سن 18 سالگی به دستور پدر عازم مشهد مقدس شد و در نزد دایی خود شیخ محمد کدکنی که از علما و مدرسان بود، به‌مدت سه‌سال دروس مقدماتی را با جدیت کامل فراگرفت و در اواخر سال 1333 ه.ق وارد حوزه درس میرزا عبدالجواد ادیب نیشابوری گردید. او به این استاد خود بسیار علاقه داشت و از روز اول درس، با وی مأنوس شد. از هنگام تلمذ و شاگردی وی تا پایان عمر استاد، حدود هفت سال استفاده علمی برد.
شیخ محمدتقی از محضر میرزا عبدالجواد، کمال استفاده را برد و در آموختن ادبیات عرب، فارسی، منطق، فلسفه، ریاضیات، تفسیر، حدیث، رجال، فقه، اصول، طب، علوم غریبه و علوم جدید رنج‌ها کشید. وی در کسب این دانش‌ها به‌جز میرزا عبدالجواد، از محضر اساتید دیگر از جمله آقا میرزا عسکری مشهور به آقابزرگ حکیم (متوفی 1355 ه.ق)، شیخ حسن برسی (متوفی 1340 ه.ق)، شیخ اسدالله یزدی (متوفی 1350 ه.ق)، میرزاباقر مدرس رضوی (متوفی 1343 ه.ق)، آقا سیدجعفر شهرستانی، قوام‌الحکما، مشیرالاطباء و حکیم فاضل خراسانی بهره برد.
تدریس: تدریس او از زمان ارتحال استادش (ادیب اول) آغاز شد؛ به‌نحوی که کرسی تدریس استادش به او محول شد و در حدود نیم‌قرن به تدریس این علوم پرداخت و تا آنجا مهارت وی اوج گرفت که به ادیب دوم مشهور گردید.
ادیب دوم، به‌حق مانند ادیب اول سالیان بسیار، اعتبار و موقعیت ممتاز علوم حوزه مشهد را در میان حوزه‌های شیعه حفظ کرد. ادیب دوم، متون ادبی، منطقی و اصولی از جمله سیوطی، مغنی، شرح مطول، شرح نظام، حاشیه ملاعبدالله، معالم، مقامات‌الحریری، عروض و قافیه را در مدارس خیرات‌خال، سلیمانیه، میرزاجعفر، مسجد ترک‌ها، مسجد گوهرشاد و در سال 1325 شمسی چندماهی در آموزش و پرورش تدریس می‌کرد. در سال 1341 شمسی با پیشنهاد سید جلال‌الدین تهرانی که شاگرد ادیب اول و استاندار خراسان و نایب‌التولیه وقت آستان قدس رضوی بود، عنوان مدرس آستان قدس رضوی را پذیرفت و به‌مدت هفت‌سال در آرامگاه شیخ بهایی به تدریس پرداخت و در زمستان سال 1348 شمسی پایش آسیب دید و از آن پس، تا پایان عمر در منزل خود تدریس نمود.
شاگردانادیب دوم با بیش از نیم‌قرن تدریس در خراسان موفق شد، شاگردان زیادی را در مکتب علمی خویش پرورش دهد. غالب فضلایی که در این نیم‌قرن تحصیلات خود را در مشهد مقدس گذرانیده‌اند، فیض شاگردی او را درک کرده‌اند. نام برخی از شاگردان وی عبارتند از: حضرات آیات و حجج اسلام و آقایان: سیدعلی سیستانی، حسین وحید خراسانی، اسماعیل صالحی مازندرانی، سیدمحمد مجتهد سیستانی، سیدجعفر سیدان، محمدرضا حکیمی، کاظم مدیر شانه‌چی، حبیب‌الله مهمان‌نواز، محمد حکیمی، علی حکیمی، سیدعباس سیدان، عباس واعظ طبسی، سیدمحمد خامنه‌ای، علیرضا غروی اصفهانی، علی‌اکبر الهی خراسانی، سیدجواد مصطفوی، محمدجعفر جعفری لنگرودی، اسماعیل فردوسی‌پور، پروفسور عبدالجواد فلاطوری، مرتضی علم‌الهدی، جعفر زاهدی، محمدرضا مهدوی دامغانی، عبدالحسین رضایی، شعبان نخستین رودسری، سید محمدرضا سعیدی خراسانی و... .
خصوصیات روحی و اخلاقی: ادیب دوم بسیاری از خصوصیات و خصال را از استادش به ارث برده بود. ادیب انسانی آزاده بود. مناعت طبع داشت. از تملق و ریا دوری می‌جست. به امور دنیوی، مقامات و شخصیت‌ها بی‌اعتنا بود. به اهل‌بیت به‌ویژه حضرت امیرالمؤمنین و حضرت صدیقه کبری(س) ارادت ویژه داشت و هنگام بردن نام مقدس آنان، اشکش جاری می‌شد. هنگام تدریس روی زمین می‌نشست. یک دستمال تمیز جلویش بود و هروقت اسم مبارک حضرت فاطمه زهرا(س) را می‌برد و اشکش جاری می‌شد، با آن دستمال اشک‌هایش را پاک می‌کرد. اشعاری هم در مظلومیت صدیقه طاهره(س) سروده است. ادیب دوم به امام راحل(قد) خیلی ارادت داشت. اصلاً وجوهات قبول نمی‌کرد. ماهی سه تومان از طلبه‌ها شهریه می‌گرفت و مطول درس می‌داد. برای سیوطی هم، ماهی دو تومان می‌گرفت. خودش می‌گفت: من در وجوهات احتیاط می‌کنم و وجوهات قبول نمی‌کنم؛ چون تدریس من ادبیات است. در تدریس منظم بود. روحیه شاگردپروری داشت. او هیچ روزی درس را تعطیل نکرد؛ حتی در تابستان هم درسش دایر بود. در طول سال به‌جز جمعه‌ها فقط سه روز تعطیل بود، عاشورا، 21 رمضان روز شهادت حضرت امیرالمؤمنین علی(ع) و روز اول عید نوروز. بقیه سال را درس می‌داد. درس ایشان هم، تنها تدریس ادبیات و منطق نبود؛ بلکه در اخلاقیات هم خیلی مقید بود. درس ایشان سنگین بود؛ چون درسش همه چیز داشت و تنها مطلب کتاب را نمی‌گفت. ایشان به‌تناسب از تاریخ و طب و اصول و فلسفه می‌گفت. درس مطول ایشان دو و نیم ساعت طول می‌کشید؛ لذا بعضی‌ها طاقت نمی‌آوردند و نمی‌توانستند، هضم کنند.
خوش‌بیان بود. کلمات را بسیار شمرده و صحیح تلفظ می‌کرد. او شاگردان ممتازی را تربیت کرد و تحویل حوزه‌های علمیه داد. اول هر ماه از طلاب ثبت‌نام می‌کرد و شهریه‌ای مقرر می‌کرد و به‌وسیله همان شهریه نیز، امرار معاش می‌کرد.
تألیفاتاز شیخ محمدتقی ادیب نیشابوری دوم، آثار قلمی و ادبی به یادگار مانده است که عبارتند از:
گوهر تابنده، آیین‌نامه، ستایش‌نامه، طریقت‌نامه، حدیث جان و جانان، رساله یعقوبیه، مجمع راز، فیروز جاوید، آسایش‌نامه، تاریخ ادبیات عرب، تاریخ ادبیات ایران، تابش جان و بینش روان، البدایة والنهایه، گوهر مراد، رساله قافیه و آرایش سخن.
وفات استاد وارسته حوزه خراسان، ادیب فرزانه شیخ محمدتقی ادیب نیشابوری، مشهور به ادیب ثانی، سرانجام در 20 ذی‌الحجه 1396 قمری برابر با 21 آذر 1355 شمسی، در سن 81 سالگی در حالتی که ذکر شریف «یا علی» بر زبان داشت، به رحمت ایزدی پیوست و در زاویه غربی صحن عتیق حرم مطهر امام رضا(ع) به خاک سپرده شد.
سلام علیه یوم ولد و یوم مات و یوم یبعث حیاً.