آیت‌الله اراکی در دیدار معاون تهذیب حوزه‌های علمیه
عرفان به‌معنی قدرشناسی، شکرگزاری و همراه با عمل است نه معرفت خالی از عمل
عضو هیأت‌رئیسه مجلس خبرگان رهبری با بیان اینکه عرفان به معنی قدرشناسی، شکرگزاری و همراه با عمل است نه معرفت خالی از عمل، تصریح کرد: معرفت اسلامی یک بسته به هم پیوسته و جامع است.
به گزارش خبرگزاری حوزه، آیت‌الله محسن اراکی در دیدار حجت‌الاسلام والمسلمین عالم‌زاده نوری معاون تهذیب حوزه‌های علمیه کشور و هیأت همراه، اظهار کرد: بنده دو کار در زمینه اندیشه اسلامی دارم که نگاه کلان و ساخت‌وار به این موضوع دارد. یک کار به‌زبان عربی است با عنوان «المعرفةالاسلامیة منهجا و تصورا» که برای بیش از ۳۰سال پیش است؛ یعنی هم روش و هم تعریف معرفت اسلامی است و در آن اشاره شده که معرفت اسلامی، یک بسته به هم پیوسته و جامع است.
وی افزود: سال‌ها پیش به این فکر افتادیم که روایات را طوری دسته‌بندی کنیم که ساخت نظام‌مند معارف اسلامی را نشان دهد. البته صاحب وسائل(ره)، به روایات فقهی و کلینی(ره) به روایات اعتقادی نظم خوبی داده‌اند؛ ولی هیچ‌کدام نگاه شامل و فراگیری را به معارف نداشته‌اند.
عضو شورای‌عالی حوزه‌های علمیه کشور گفت: ما یک فهرستی را تهیه کردیم برای نظم دادن جدید احادیث، به‌شکلی که ساختار معارف را جامع و شامل باشد، اصول و غیراصول و مسائل فقه نظامات و... را دسته‌بندی کردیم و شروع به جمع‌آوری احادیث با این روش کردیم که هنوز منتشر نشده است.
عضو جامعه مدرسین حوزه علمیه قم ادامه داد: نکته دوم این است که بنده معتقدم، متفکرانی که نام بردید و چند متفکر دیگری که خوب است اضافه شوند؛ مثل مرحوم محمدحسین کاشف‌الغطاء که در کتاب «الدین والاسلام» و «شرح المجله» و کتاب «پاسخ به سؤالات» که مربوط به ۷۰سال پیش بوده، پاسخ‌های قوی داده که انگار برای همین امروز است.
آیت‌الله اراکی اضافه کرد: بنده معتقدم که این علما در کلیات تفکر، هیچ اختلافی با هم ندارند و مشترکات زیادی نیز دارند و ما می‌توانیم یک منظومه فکری مشترک را از آثار اینها در مبانی پایه و کلیات که اختلاف چندانی نیست استخراج کنیم؛ ولی در جزئیات اختلاف اجتهادی مطرح است؛ مثلاً شهید صدر و اساساً مدرسه نجف با مدرسه قم، با هم اختلافات اصولی دارند.
وی اظهار کرد: ما دو قسم معرفت داریم؛ یک معرفتی که جدای از عمل نیست؛ یعنی به کسی که عمل نکند، عارف نمی‌گویند. تعبیری که در سوره مبارکه یوسف از عرفان آمده است، عرفان به‌معنی قدرشناسی، شکرگزاری و همراه با عمل است نه معرفت خالی از عمل. خلاصه ما از معرفت شروع و آن را به دو شاخه معرفت علمی و معرفت عملی تقسیم کنیم. عمل هم بر دو گونه فردی و اجتماعی تقسیم شود.
آیت‌الله اراکی افزود: یک ساختار جامعی را تدوین کنیم که همه اندیشه اسلامی را پوشش دهد. می‌توانیم آن را در یک کتاب ۱۰۰ صفحه‌ای خلاصه کنیم و به کتاب‌ها و دیدگاه‌ها ارجاع دهیم. اگر طرح کلان آماده باشد، می‌توان آن را به علما ارجاع داد.
عضو شورای‌عالی حوزه‌های علمیه افزود: کشف مشترکات، کاری دور از دسترس نبوده و نیاز به تحقیق کلان هم ندارد. اینکه می‌گویم از طرح کلان اسلامی شروع کنیم، به این دلیل است که نباید اندیشه اسلامی را به‌گونه‌ای توصیف کنیم که مخصوص ما باشد. مرحوم شهید صدر نگاهش این‌گونه بود: فکری که من مطرح می‌کنم، باید تمام جهان اسلام آن را بپذیرد؛ نه اینکه برای پذیرش دیگران دست از مبانی و معارف برداریم؛ بلکه معرفت صحیح خودمان را به‌شیوه‌ای مطرح کنیم که همه بپذیرند.
آیت‌الله اراکی گفت: کتاب «اقتصادنا»ی شهید صدر حتی در کتابخانه‌ها و کتاب‌فروشی‌های عربستان هم موجود است. در چاپ اول کتاب، ایشان فقط آراء فقهای شیعه را مطرح کرده بود. بعضی از دوستان به ایشان گفتند که عین این فتاوای مطرح‌شده علمای شیعه در میان برخی علمای اهل سنت هم هست و از آنها هم استفاده کنید؛ لذا در چاپ بعدی ایشان، فتاوای اهل سنت را نیز اضافه کردند و این کتاب جهانی شد.
وی ادامه داد: زمانی که محمد مرسی به ایران آمده بود، وقتی فهمید آیت‌الله شاهرودی شاگرد شهید صدر است، به او گفت که ما کتاب اقتصادنا را در مصر تدریس می‌کنیم. بیاییم کلیات کلامی را که مشترک و مجمع علیه همه جهان اسلام است، بیان کنیم و سپس مبانی اختصاصی خودمان را بگوییم.
عضو هیأت‌رئیسه مجلس خبرگان رهبری گفت: در بیان بحث‌های اختصاصی می‌توانیم دوگونه عمل کنیم؛ یک شکل این است که در کنار آن، آراء بعضی از علمای غیرشیعه را که مسلم‌البطلان نیست هم مطرح بکنیم تا در خارج از اندیشه شیعه هم خواننده پیدا کنیم. این به‌معنای مقارن بودن نیست؛ بلکه اندیشه آنها را که در راستای اندیشه ماست، همراه کنیم.
وی افزود: یک وقتی بنده می‌گفتم که چرا یک کار علمی در مورد نقد علمی صحیح بخاری نکرده‌ایم؟ مثلاً ایشان در مورد همین حدیث «الائمة من قریش مابقی من الناس اثنان» یک تغییری جزئی انجام داده و «من الناس» را به «منهم» تغییر داده است. نتیجه آن شده که دیگر با مبانی شیعه سازگار نیست. با این تغییر، معنی روایت این می‌شود که اگر دو قریشی بود، باید یکی از آنها امام باشد؛ ولی اگر «من الناس» باشد، به این معنی است که اگر دو نفر از مردم در جهان باقی بود، یکی امام و یکی مأموم است.
پیگیری طرح نظام جامع اندیشه اسلامی در معاونت تهذیب
حجت‌الاسلام والمسلمین عالم‌زاده‌نوری نیز در این دیدار اظهار کرد: طلبه در کنار آراستگی به فضائل و پیراستگی از رذائل، باید دستگاه معرفتی منسجم و نظام‌واری داشته باشد.
معاون تهذیب حوزه‌های علمیه افزود: طلبه باید نگرش کلان به هستی، باور مستحکم و تصویر کلان و یک‌پارچه از منظومه معارف دینی داشته باشد. طلبه هم به‌عنوان یک مؤمن و هم به‌عنوان طلبه مبلغ دین، این معرفت کلان و موزون و کامل را لازم دارد.
وی گفت: ارزش‌های اخلاقی هم روی این معرفت سوار می‌شوند. این معرفت هم می‌تواند جلوی برخی از چالش‌های فکری را برای طلبه بگیرد و هم در مقام تبلیغ دین به وی کمک می‌کند و هم به برخی مشکلات و چالش‌هایی که در جامعه وجود دارد، پاسخ مناسب می‌دهد، در این راستا نیز آثار اندیشمندانی نظیر شهید مطهری، علامه طباطبایی(ره) و مقام معظم رهبری قابل استفاده می‌باشد.
حجت‌الاسلام والمسلمین عالم‌زاده‌نوری ادامه داد: در معاونت تهذیب حوزه‌های علمیه دنبال حرکتی هستیم که اندیشه اسلامی را با این اوصاف انتقال بدهیم. برای این منظور چند مدل کار در عرض هم پیگیری می‌شود، یکی از آن کارها، سیرهای مطالعاتی اندیشمندان اسلامی است، یک مدل دیگر دنبال ارائه تصویر جامعی هستیم که همه این اندیشمندان در آن مشارکت دارند و تحت عنوان نظام جامع اندیشه اسلامی پیگیری می‌شود.
وی اضافه کرد: برای رفع تعارض‌های فکری در این زمینه، آثار حضرت امام‌خمینی(ره) محور کار قرار گرفته و بقیه اندیشمندان در حول این محور انتظام می‌یابند. کار سوم شناسایی متفکران موجود است که در این زمینه آثاری داشته و از آنها برای ادامه این مسیر رهنمودهای خواهیم گرفت.
در ادامه این جلسه؛ حجت‌الاسلام وحید نجفی مسئول دبیرخانه امور معرفتی معاونت تهذیب حوزه های علمیه عنوان کرد: فرمایش امام بر این است که جنایت بزرگ در حق اسلام شده و هر کسی از دریچه دانش خویش به اسلام نگریسته است و نگاه جامعی به اسلام وجود نداشته‌اند. این خلأ همچنان در بدنه حوزه علمیه وجود دارد.
وی افزود: برای این منظور یک راه این است که از طریق مطالعه آثار اندیشمندان اسلامی، این نگاه جامع منتقل شود، برخی بر این باورند که شاید بشود خصایص و ویژگی‌های مشترک آثار اندیشمندان را به صورت تلفیقی کنار هم در یک طرح گذاشت و برخی مخالف این روند هستند و یک طرح تلفیقی را ناممکن می‌دانند، در بین کسانی که به طرح تلفیقی معتقدند؛ برخی می‌گویند شاید بشود با یک فرمول‌هایی این نگاه را انتقال داد، به این صورت که هر اندیشمندی کلیدواژه‌هایی و نخ‌تسبیح‌هایی در مسائل دینی دارند که می‌شود با آن کلیدواژه تمام معارف را منتظم کرد، مثلا علامه طباطبایی با کلید فطرت همه معارف را تبیین می‌کنند.
وی افزود: سال‌ها پیش به این فکر افتادیم که روایات را طوری دسته‌بندی کنیم که ساخت نظام‌مند معارف اسلامی را نشان دهد. البته صاحب وسائل(ره)، به روایات فقهی و کلینی(ره) به روایات اعتقادی نظم خوبی داده‌اند؛ ولی هیچ‌کدام نگاه شامل و فراگیری را به معارف نداشته‌اند.
عضو شورای‌عالی حوزه‌های علمیه کشور گفت: ما یک فهرستی را تهیه کردیم برای نظم دادن جدید احادیث، به‌شکلی که ساختار معارف را جامع و شامل باشد، اصول و غیراصول و مسائل فقه نظامات و... را دسته‌بندی کردیم و شروع به جمع‌آوری احادیث با این روش کردیم که هنوز منتشر نشده است.
عضو جامعه مدرسین حوزه علمیه قم ادامه داد: نکته دوم این است که بنده معتقدم، متفکرانی که نام بردید و چند متفکر دیگری که خوب است اضافه شوند؛ مثل مرحوم محمدحسین کاشف‌الغطاء که در کتاب «الدین والاسلام» و «شرح المجله» و کتاب «پاسخ به سؤالات» که مربوط به ۷۰سال پیش بوده، پاسخ‌های قوی داده که انگار برای همین امروز است.
آیت‌الله اراکی اضافه کرد: بنده معتقدم که این علما در کلیات تفکر، هیچ اختلافی با هم ندارند و مشترکات زیادی نیز دارند و ما می‌توانیم یک منظومه فکری مشترک را از آثار اینها در مبانی پایه و کلیات که اختلاف چندانی نیست استخراج کنیم؛ ولی در جزئیات اختلاف اجتهادی مطرح است؛ مثلاً شهید صدر و اساساً مدرسه نجف با مدرسه قم، با هم اختلافات اصولی دارند.
وی اظهار کرد: ما دو قسم معرفت داریم؛ یک معرفتی که جدای از عمل نیست؛ یعنی به کسی که عمل نکند، عارف نمی‌گویند. تعبیری که در سوره مبارکه یوسف از عرفان آمده است، عرفان به‌معنی قدرشناسی، شکرگزاری و همراه با عمل است نه معرفت خالی از عمل. خلاصه ما از معرفت شروع و آن را به دو شاخه معرفت علمی و معرفت عملی تقسیم کنیم. عمل هم بر دو گونه فردی و اجتماعی تقسیم شود.
آیت‌الله اراکی افزود: یک ساختار جامعی را تدوین کنیم که همه اندیشه اسلامی را پوشش دهد. می‌توانیم آن را در یک کتاب ۱۰۰ صفحه‌ای خلاصه کنیم و به کتاب‌ها و دیدگاه‌ها ارجاع دهیم. اگر طرح کلان آماده باشد، می‌توان آن را به علما ارجاع داد.
عضو شورای‌عالی حوزه‌های علمیه افزود: کشف مشترکات، کاری دور از دسترس نبوده و نیاز به تحقیق کلان هم ندارد. اینکه می‌گویم از طرح کلان اسلامی شروع کنیم، به این دلیل است که نباید اندیشه اسلامی را به‌گونه‌ای توصیف کنیم که مخصوص ما باشد. مرحوم شهید صدر نگاهش این‌گونه بود: فکری که من مطرح می‌کنم، باید تمام جهان اسلام آن را بپذیرد؛ نه اینکه برای پذیرش دیگران دست از مبانی و معارف برداریم؛ بلکه معرفت صحیح خودمان را به‌شیوه‌ای مطرح کنیم که همه بپذیرند.
آیت‌الله اراکی گفت: کتاب «اقتصادنا»ی شهید صدر حتی در کتابخانه‌ها و کتاب‌فروشی‌های عربستان هم موجود است. در چاپ اول کتاب، ایشان فقط آراء فقهای شیعه را مطرح کرده بود. بعضی از دوستان به ایشان گفتند که عین این فتاوای مطرح‌شده علمای شیعه در میان برخی علمای اهل سنت هم هست و از آنها هم استفاده کنید؛ لذا در چاپ بعدی ایشان، فتاوای اهل سنت را نیز اضافه کردند و این کتاب جهانی شد.
وی ادامه داد: زمانی که محمد مرسی به ایران آمده بود، وقتی فهمید آیت‌الله شاهرودی شاگرد شهید صدر است، به او گفت که ما کتاب اقتصادنا را در مصر تدریس می‌کنیم. بیاییم کلیات کلامی را که مشترک و مجمع علیه همه جهان اسلام است، بیان کنیم و سپس مبانی اختصاصی خودمان را بگوییم.
عضو هیأت‌رئیسه مجلس خبرگان رهبری گفت: در بیان بحث‌های اختصاصی می‌توانیم دوگونه عمل کنیم؛ یک شکل این است که در کنار آن، آراء بعضی از علمای غیرشیعه را که مسلم‌البطلان نیست هم مطرح بکنیم تا در خارج از اندیشه شیعه هم خواننده پیدا کنیم. این به‌معنای مقارن بودن نیست؛ بلکه اندیشه آنها را که در راستای اندیشه ماست، همراه کنیم.
وی افزود: یک وقتی بنده می‌گفتم که چرا یک کار علمی در مورد نقد علمی صحیح بخاری نکرده‌ایم؟ مثلاً ایشان در مورد همین حدیث «الائمة من قریش مابقی من الناس اثنان» یک تغییری جزئی انجام داده و «من الناس» را به «منهم» تغییر داده است. نتیجه آن شده که دیگر با مبانی شیعه سازگار نیست. با این تغییر، معنی روایت این می‌شود که اگر دو قریشی بود، باید یکی از آنها امام باشد؛ ولی اگر «من الناس» باشد، به این معنی است که اگر دو نفر از مردم در جهان باقی بود، یکی امام و یکی مأموم است.
پیگیری طرح نظام جامع اندیشه اسلامی در معاونت تهذیبحجتالاسلام والمسلمین عالم‌زاده‌نوری نیز در این دیدار اظهار کرد: طلبه در کنار آراستگی به فضائل و پیراستگی از رذائل، باید دستگاه معرفتی منسجم و نظام‌واری داشته باشد.
معاون تهذیب حوزه‌های علمیه افزود: طلبه باید نگرش کلان به هستی، باور مستحکم و تصویر کلان و یک‌پارچه از منظومه معارف دینی داشته باشد. طلبه هم به‌عنوان یک مؤمن و هم به‌عنوان طلبه مبلغ دین، این معرفت کلان و موزون و کامل را لازم دارد.
وی گفت: ارزش‌های اخلاقی هم روی این معرفت سوار می‌شوند. این معرفت هم می‌تواند جلوی برخی از چالش‌های فکری را برای طلبه بگیرد و هم در مقام تبلیغ دین به وی کمک می‌کند و هم به برخی مشکلات و چالش‌هایی که در جامعه وجود دارد، پاسخ مناسب می‌دهد، در این راستا نیز آثار اندیشمندانی نظیر شهید مطهری، علامه طباطبایی(ره) و مقام معظم رهبری قابل استفاده می‌باشد.
حجت‌الاسلام والمسلمین عالم‌زاده‌نوری ادامه داد: در معاونت تهذیب حوزه‌های علمیه دنبال حرکتی هستیم که اندیشه اسلامی را با این اوصاف انتقال بدهیم. برای این منظور چند مدل کار در عرض هم پیگیری می‌شود، یکی از آن کارها، سیرهای مطالعاتی اندیشمندان اسلامی است، یک مدل دیگر دنبال ارائه تصویر جامعی هستیم که همه این اندیشمندان در آن مشارکت دارند و تحت عنوان نظام جامع اندیشه اسلامی پیگیری می‌شود.
وی اضافه کرد: برای رفع تعارض‌های فکری در این زمینه، آثار حضرت امام‌خمینی(ره) محور کار قرار گرفته و بقیه اندیشمندان در حول این محور انتظام می‌یابند. کار سوم شناسایی متفکران موجود است که در این زمینه آثاری داشته و از آنها برای ادامه این مسیر رهنمودهای خواهیم گرفت.
در ادامه این جلسه؛ حجت‌الاسلام وحید نجفی مسئول دبیرخانه امور معرفتی معاونت تهذیب حوزه های علمیه عنوان کرد: فرمایش امام بر این است که جنایت بزرگ در حق اسلام شده و هر کسی از دریچه دانش خویش به اسلام نگریسته است و نگاه جامعی به اسلام وجود نداشته‌اند. این خلأ همچنان در بدنه حوزه علمیه وجود دارد.
وی افزود: برای این منظور یک راه این است که از طریق مطالعه آثار اندیشمندان اسلامی، این نگاه جامع منتقل شود، برخی بر این باورند که شاید بشود خصایص و ویژگی‌های مشترک آثار اندیشمندان را به صورت تلفیقی کنار هم در یک طرح گذاشت و برخی مخالف این روند هستند و یک طرح تلفیقی را ناممکن می‌دانند، در بین کسانی که به طرح تلفیقی معتقدند؛ برخی می‌گویند شاید بشود با یک فرمول‌هایی این نگاه را انتقال داد، به این صورت که هر اندیشمندی کلیدواژه‌هایی و نخ‌تسبیح‌هایی در مسائل دینی دارند که می‌شود با آن کلیدواژه تمام معارف را منتظم کرد، مثلا علامه طباطبایی با کلید فطرت همه معارف را تبیین می‌کنند.