حجت‌الاسلام والمسلمین محمدتقی سبحانی
۱0 دپارتمان مهم دنیا مشغول مطالعه روی اندیشه‌های قرآنی فقهی شیعه هستند
حجت‌الاسلام والمسلمین محمدتقی سبحانی، رئیس پژوهشکده کلام اهل‌بیت(ع) در نشست هم‌اندیشی «مطالعات تاریخ کلام امامیه» که در پژوهشگاه قرآن و حدیث برگزار شد، با بیان اینکه تاریخ ایده و اندیشه از جدیدترین مطالعات و رشته‌هایی است که در دنیا مطرح است، با برشمردن تاریخ اندیشه به‌عنوان بخشی از معرفت‌شناسی به‌معنای عام، گفت: امروز دیگر تاریخ اندیشه، تاریخ نیست؛ بلکه به حوزه معرفت‌شناسی بشر مدد می‌رساند. در گذشته تاریخی بشر، چیزی به‌نام تاریخ اندیشه وجود نداشته است؛ ولی با این تعریف تا قرن بیستم گفته می‌شد، اندیشه، رویداد زمانی نیست؛ زیرا اندیشه امری ذهنی است.
به گزارش خبرگزاری حوزه، وی با بیان اینکه این تلقی از قرن ۱۸ در غرب شکسته شد، افزود: بسیاری از متفکران متوجه شدند که اندیشه‌های عام انسانی به‌ظاهر می‌‌توانند تاریخ و جغرافیا داشته باشند و عوامل محیطی بر روی آن سایه بیفکند؛ لذا چیزی به نام ضرورت بررسی تاریخ اندیشه‌ها خودنمایی کرد. در مطالعات بعدی مشخص شد که تاریخ اندیشه بخشی از تاریخ نیست و ثابت کردند، روح تاریخ‌های دیگر مانند سیاسی و اجتماعی، تاریخ اندیشه است؛ یعنی بشر چیزی را در فرهنگ و سیاست و اقتصاد بروز می‌دهد که در تاریخ اندیشه او می‌گذرد.
ورود تاریخ اندیشه به علوم انسانی
رئیس پژوهشکده کلام اهل‌بیت(ع) با بیان اینکه مطالعات قرن بیستم نشان داد که بسیاری از جنگ‌ها و نهادهای اقتصادی و سیاسی، محصول اندیشه‌ورزی غیر آشکار انسان‌هاست، تصریح کرد: این رویکرد، تاریخ اندیشه را وارد همه علوم انسانی کرد؛ لذا برخی گفتند: بدون توجه به تاریخ اندیشه، نمی‌توانیم در علوم انسانی نظریه‌پردازی داشته باشیم. در کنار این مسأله این سؤال مطرح شد که کدام بخش از حوزه انسانی در مطالعات تاریخ اندیشه مهمتر است؟ نظریه‌پردازان بزرگی در قرن بیستم گفتند که تاریخ بشریت، همان تاریخ اندیشه‌ورزی اوست که حتی تخیّلات بشر را هم شامل می‌شود.
وی افزود: در دوره معاصر یعنی از اوائل قرن بیستم، دو سه تحول بزرگ را شاهدیم که هرکدام از مطالعات و منتقدین آن سبب شده تا این تحولات بیشتر در دستور کار قرار بگیرد. امروز آخرین بحث در تاریخ اندیشه روش‌شناسی تاریخ تفکر و اندیشه است و مکاتب مختلفی هم در این بحث ایجاد شده است.
وی اظهار کرد: تاریخ اندیشه با این اهمیت در طول شش دهه گذشته به حوزه اندیشه تشیع هم راه یافت که سابقه این مطالعات به جریان استشراق برگشت دارد که عمدتاً با مطالعات قرآنی و حدیثی شروع شد. در حوزه مطالعات شیعی در غرب، سابقه تاریخ اندیشه به حدود نیم سده برگشت دارد و طبق پژوهش‌های صورت‌گرفته، 10 دپارتمان مهم دنیا، مشغول مطالعه بر روی اندیشه‌های قرآنی کلامی و فقهی و ... شیعه در اروپا، آمریکا، ژاپن و ... هستند.
حجت‌الاسلام والمسلمین سبحانی افزود: مهم این است که ما چرا باید وارد حوزه تاریخ اندیشه بشویم؟ و اگر نشویم، ممکن است چه آسیب‌هایی داشته باشد. امروز از نظر کسانی که به این مقوله می‌پردازند، تاریخ اندیشه بازنمود سیستمی از هویت یک قوم است. امروز صحنه مواجهه، صحنه بازنموده است و نه واقعیات به‌خصوص با وجود رسانه‌ها که هرطور بخواهند بازنمود می‌دهند؛ آنچه به‌عنوان تاریخ اندیشه شیعه در غرب نوشته می‌شود، بازنویسی اندیشه شیعه در قالب و ساختارهای جدید است تا جایی که کسی نمی‌تواند، شیخ مفید یا علامه حلی(ره) را بدون توجه به کارهای برخی اندیشمندن غربی مطالعه کند.
بازنمود غیرواقعی اندیشه شیعه در نگاه غرب
این استاد حوزه و دانشگاه در ادامه ابراز کرد: ما با انگاره برساخته محققان غربی درباره شیعه و یا ایران باستان، قضاوت می‌کنیم؛ دنیای امروز متوجه اندیشه شیعه شده و از نگاه خود، به بازنمود اندیشه شیعه می‌پردازد نه واقعیات؛ لذا تاریخ تفکر شیعه امامیه در فقه و اخلاق، نیازمند نهضت مطالعاتی است تا عقب نمانیم و حیات گذشته ما توسط دیگران دستخوش تحولات نشود.
رئیس پژوهشکده کلام اهل‌بیت(ع) گفت: امروز پرداختن به اندیشه یک متفکر بدون توجه به تاریخ آن اندیشه، امکان ندارد؛ لذا ساده‌ترین کاربرد تاریخ اندیشه این است که آرای گذشتگان را بهصورت دقیق‌تر به ما معرفی می‌کند. همچنین تاریخ اندیشه تاریخ عبرت‌هاست؛ ما امروز مدعی تحول علوم انسانی هستیم؛ لذا یکی از آزمایش‌های بزرگ مطالعاتی از این دست، بحث تاریخ اندیشه است.
وی با اشاره به تأثیر مطالعات اندیشه بر حدیث، گفت: اکثر مباحث کلامی یا در مواجهه با یک اندیشه یا پاسخ به سؤال و یا داوری در مورد نظام یک اندیشه است. امروز ما مطلبی را می‌خوانیم، بدون اینکه توجه به موقعیت پرسش‌گر و زمینه و زمانه آن داشته باشیم؛ ولی هم دلالت و هم اعتبارسنجی روایات در گروی فهم آن مقطع از تاریخ اندیشه است. همچنین تفاوت در پاسخ‌های ائمه(ع) اگر با رویکرد مطالعات اندیشه صورت بگیرد، تعارضی نشان نخواهد داد؛ لذا اگر تاریخ اندیشه را نداشته باشیم، تعارض روایات و تطبیق مفاد ادله بر واقعیات امروز را درست نخواهیم فهمید.
ورود تاریخ اندیشه به علوم انسانی
رئیس پژوهشکده کلام اهل‌بیت(ع) با بیان اینکه مطالعات قرن بیستم نشان داد که بسیاری از جنگ‌ها و نهادهای اقتصادی و سیاسی، محصول اندیشه‌ورزی غیر آشکار انسان‌هاست، تصریح کرد: این رویکرد، تاریخ اندیشه را وارد همه علوم انسانی کرد؛ لذا برخی گفتند: بدون توجه به تاریخ اندیشه، نمی‌توانیم در علوم انسانی نظریه‌پردازی داشته باشیم. در کنار این مسأله این سؤال مطرح شد که کدام بخش از حوزه انسانی در مطالعات تاریخ اندیشه مهمتر است؟ نظریه‌پردازان بزرگی در قرن بیستم گفتند که تاریخ بشریت، همان تاریخ اندیشه‌ورزی اوست که حتی تخیّلات بشر را هم شامل می‌شود.
وی افزود: در دوره معاصر یعنی از اوائل قرن بیستم، دو سه تحول بزرگ را شاهدیم که هرکدام از مطالعات و منتقدین آن سبب شده تا این تحولات بیشتر در دستور کار قرار بگیرد. امروز آخرین بحث در تاریخ اندیشه روش‌شناسی تاریخ تفکر و اندیشه است و مکاتب مختلفی هم در این بحث ایجاد شده است.
وی اظهار کرد: تاریخ اندیشه با این اهمیت در طول شش دهه گذشته به حوزه اندیشه تشیع هم راه یافت که سابقه این مطالعات به جریان استشراق برگشت دارد که عمدتاً با مطالعات قرآنی و حدیثی شروع شد. در حوزه مطالعات شیعی در غرب، سابقه تاریخ اندیشه به حدود نیم سده برگشت دارد و طبق پژوهش‌های صورت‌گرفته، 10 دپارتمان مهم دنیا، مشغول مطالعه بر روی اندیشه‌های قرآنی کلامی و فقهی و ... شیعه در اروپا، آمریکا، ژاپن و ... هستند.
حجت‌الاسلام والمسلمین سبحانی افزود: مهم این است که ما چرا باید وارد حوزه تاریخ اندیشه بشویم؟ و اگر نشویم، ممکن است چه آسیب‌هایی داشته باشد. امروز از نظر کسانی که به این مقوله می‌پردازند، تاریخ اندیشه بازنمود سیستمی از هویت یک قوم است. امروز صحنه مواجهه، صحنه بازنموده است و نه واقعیات به‌خصوص با وجود رسانه‌ها که هرطور بخواهند بازنمود می‌دهند؛ آنچه به‌عنوان تاریخ اندیشه شیعه در غرب نوشته می‌شود، بازنویسی اندیشه شیعه در قالب و ساختارهای جدید است تا جایی که کسی نمی‌تواند، شیخ مفید یا علامه حلی(ره) را بدون توجه به کارهای برخی اندیشمندن غربی مطالعه کند.
بازنمود غیرواقعی اندیشه شیعه در نگاه غرب
این استاد حوزه و دانشگاه در ادامه ابراز کرد: ما با انگاره برساخته محققان غربی درباره شیعه و یا ایران باستان، قضاوت می‌کنیم؛ دنیای امروز متوجه اندیشه شیعه شده و از نگاه خود، به بازنمود اندیشه شیعه می‌پردازد نه واقعیات؛ لذا تاریخ تفکر شیعه امامیه در فقه و اخلاق، نیازمند نهضت مطالعاتی است تا عقب نمانیم و حیات گذشته ما توسط دیگران دستخوش تحولات نشود.
رئیس پژوهشکده کلام اهل‌بیت(ع) گفت: امروز پرداختن به اندیشه یک متفکر بدون توجه به تاریخ آن اندیشه، امکان ندارد؛ لذا ساده‌ترین کاربرد تاریخ اندیشه این است که آرای گذشتگان را بهصورت دقیق‌تر به ما معرفی می‌کند. همچنین تاریخ اندیشه تاریخ عبرت‌هاست؛ ما امروز مدعی تحول علوم انسانی هستیم؛ لذا یکی از آزمایش‌های بزرگ مطالعاتی از این دست، بحث تاریخ اندیشه است.
وی با اشاره به تأثیر مطالعات اندیشه بر حدیث، گفت: اکثر مباحث کلامی یا در مواجهه با یک اندیشه یا پاسخ به سؤال و یا داوری در مورد نظام یک اندیشه است. امروز ما مطلبی را می‌خوانیم، بدون اینکه توجه به موقعیت پرسش‌گر و زمینه و زمانه آن داشته باشیم؛ ولی هم دلالت و هم اعتبارسنجی روایات در گروی فهم آن مقطع از تاریخ اندیشه است. همچنین تفاوت در پاسخ‌های ائمه(ع) اگر با رویکرد مطالعات اندیشه صورت بگیرد، تعارضی نشان نخواهد داد؛ لذا اگر تاریخ اندیشه را نداشته باشیم، تعارض روایات و تطبیق مفاد ادله بر واقعیات امروز را درست نخواهیم فهمید.