دانش معاصر و تاریخ انقلاب اسلامی در یکصد سال اخیر حوزه علمیه قم
حجت‌الاسلام والمسلمین مهدی ابوطالبی
در سال‌های اخیر، تاریخ‌نگاری معاصر به‌ویژه در حوزه انقلاب اسلامی، از موضوعات مهم پژوهشی و آموزشی در حوزه علمیه قم بوده است. با تأسیس نهادهای پژوهشی و آموزشی متعدد و تربیت پژوهشگرانی برجسته، تاریخ‌نگاری این دوران تحولات بسیاری را تجربه کرده است. از جمله این تحولات، می‌توان به نقش شخصیت‌های برجسته‌ای مانند حجت‌الاسلام والمسلمین رسول جعفریان، علی ابوالحسنی و حجت‌الاسلام روح‌الله حسینیان(ره) اشاره کرد که در گسترش و تعمیق تاریخ معاصر و انقلاب اسلامی نقشی اساسی داشته‌اند.
این متن به بررسی تحولات تاریخ‌نگاری معاصر در حوزه علمیه قم و نقش مؤسسات علمی و پژوهشی مختلف در این زمینه پرداخته و از تلاش‌های پژوهشگران و نهادهای مرتبط در تدوین و حفظ تاریخ انقلاب اسلامی تجلیل می‌کند. تربیت محققان و پژوهشگران متخصص در این حوزه و گسترش رشته‌های آموزشی در زمینه تاریخ معاصر و انقلاب اسلامی، از دیگر موضوعات مهمی است که در این مقدمه به آن‌ها اشاره شده و اهمیت آن در گسترش علم تاریخ‌نگاری در حوزه علمیه قم مورد توجه قرار گرفته است.
تحول تاریخ‌نگاری معاصر در حوزه علمیه قم؛ پژوهشگران پیشگام
بعد از مرحوم حجت‌الاسلام والمسلمین دوانی، بسیاری از پژوهشگران دیگر در حوزه تاریخ معاصر وارد عرصه شدند و نقش مهمی در گسترش این حوزه ایفا کردند. یکی از این شخصیت‌ها، مرحوم آقای علی ابوالحسنی بود که پژوهش‌های بسیار ارزشمندی در زمینه تاریخ مشروطیت انجام داد. ایشان علاوه بر تاریخ‌نگاری معاصر، به تراجم‌نگاری و بررسی زندگی‌نامه و اندیشه‌های علمای شیعه نیز پرداخته است. پژوهش‌های ایشان شامل مطالعه مواضع و اندیشه‌های علمای فعال در دوره‌های مختلف تاریخ اسلام، از جمله علمای دوره شیخ انصاری و سید محمدکاظم یزدی (صاحب عروةالوثقی)(ره) بوده است.
پژوهش‌های تاریخی حجت‌الاسلام جعفریان و روحانیان معاصر
حجت‌الاسلام رسول جعفریان نیز از جمله پژوهشگران برجسته‌ای است که در زمینه تاریخ صفویه، مشروطیت و دوره پهلوی آثار ارزنده‌ای از خود به جای گذاشته است. ایشان که بیشتر در حوزه تاریخ اسلام فعال هستند، در زمینه تاریخ معاصر نیز، پژوهش‌های قابل توجهی داشته‌اند که شامل بررسی‌های تاریخی در مورد تحولات دوره پهلوی و سایر جریانات معاصر می‌شود.
نقش حجت‌الاسلام سیدحمید روحانی در تاریخ‌نگاری انقلاب اسلامی
یکی دیگر از شخصیت‌های برجسته در این حوزه، حجت‌الاسلام سیدحمید روحانی است که در زمینه تاریخ‌نگاری نهضت امام خمینی(ره) فعالیت‌های گسترده‌ای داشته است. وی که خود از یاران نزدیک امام خمینی؟ق؟ بود، به توصیه حضرت امام در دهه 60 مسئولیت ثبت و ضبط وقایع تاریخ انقلاب اسلامی را بر عهده گرفتند. کتاب «چه شده؟» که تحلیل و بررسی نهضت امام خمینی است، از جمله مهم‌ترین آثار وی به‌شمار می‌رود. حجت‌الاسلام روحانی همچنین آثار دیگری در زمینه حوادث انقلاب و وقایع پس از آن نگاشته است.
پژوهش‌های حجت‌الاسلام حسینیان و مرکز اسناد انقلاب اسلامی
مرحوم حجت‌الاسلام روح‌الله حسینیان نیز از شخصیت‌های برجسته در زمینه تاریخ‌نگاری معاصر است. وی که مسئول مرکز اسناد انقلاب اسلامی بود، آثار ارزشمندی در زمینه تاریخ علما و مرجعیت شیعه و نقش آن‌ها در انقلاب اسلامی نگاشته است. پژوهش‌های ایشان در خصوص مشروطیت و تاریخ معاصر از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است.
نهادهای علمی در حوزه تاریخ معاصر
پژوهش‌های تاریخ معاصر در حوزه علمیه قم، همچنین در قالب نهادهایی چون «بنیاد تاریخ انقلاب اسلامی و مرکز اسناد انقلاب اسلامی» ادامه یافته است.این بنیاد که در دهه 60 با مسئولیت حجت‌الاسلام معادی‌خواه آغاز به‌کار کرد، در زمینه تاریخ شفاهی، ضبط خاطرات، ثبت اسناد و پژوهش‌های متعدد در خصوص تاریخ انقلاب اسلامی فعالیت داشته است. این بنیاد نشریه‌ای نیز با نام «نشریه تاریخ انقلاب اسلامی» منتشر کرده که به بررسی تحولات و مذاکرات مجلس شورای ملی و سایر حوادث مهم تاریخ معاصر پرداخته است.
همچنین «مرکز اسناد انقلاب اسلامی» که همواره توسط روحانیون پژوهشگر مانند حجت‌الاسلام سیدحمید روحانی، حجت‌الاسلام حسینیان و حجت‌الاسلام محمدی اداره می‌شد، نقشی اساسی در ثبت و پژوهش اسناد تاریخی انقلاب اسلامی داشته است. این مراکز پژوهشی به‌طور مستمر در جهت حفظ و نشر تاریخ انقلاب اسلامی و نهضت‌های معاصر گام‌های مؤثری برداشته‌اند.
تحولات تاریخ‌نگاری معاصر در حوزه علمیه و پرورش پژوهشگران برجسته
در سال‌های اخیر، حوزه‌های علمیه با اهتمام ویژه‌ای به تاریخ‌نگاری معاصر پرداخته‌اند و این امر در قالب آموزش و پژوهش در مؤسسات مختلف ادامه پیدا کرده است. یکی از اقدامات برجسته در این راستا، پرورش طلاب و روحانیون در زمینه تاریخ‌نگاری معاصر و تاریخ شفاهی بوده است. بسیاری از طلاب در مراکز تحقیقاتی مختلف، به‌ویژه در «مرکز تاریخ انقلاب اسلامی»، با ارتباط و همکاری با این نهادها، به محققان و پژوهشگران برجسته در این حوزه تبدیل شده‌اند.
مؤسسات آموزشی و پژوهشی در تاریخ معاصر
یکی از مهم‌ترین مؤسسات در این زمینه، «مؤسسه آموزش و پژوهشی امام خمینی(قد)» است که در اوایل دهه 80، کارگروه تاریخ معاصر را تحت هدایت دکتر موسی نجفی تشکیل داد. این کارگروه با هدف وارد کردن و توسعه بحث‌های تاریخ معاصر در حوزه علمیه و تأکید بر نقش علما و روحانیت در تحولات سیاسی، اجتماعی و تاریخ اسلام شکل گرفت. در این کارگروه محققان توانمندی پرورش یافتند و آثار قابل توجهی نیز در این زمینه منتشر شد؛ از جمله مجموعه مقالاتی که در دوازده جلد تحت عنوان «آموزه» به چاپ رسید.
تأسیس کارگروه تاریخ مشروطیت و تأثیرات آن
در کنار این تلاش‌ها، مرحوم حجت‌الاسلام علی ابوالحسنی نیز در همین مؤسسه کارگروهی را در زمینه تاریخ مشروطیت شکل داد. ایشان در این کارگروه، به تربیت طلاب و پژوهشگران در این زمینه پرداختند و نتیجه آن، پرورش محققانی بود که امروز در حوزه‌های علمیه و در زمینه‌های آموزشی و پژوهشی مشغول به فعالیت هستند. از جمله آثار مهمی که از این کارگروه به دست آمد، «دانشنامه تاریخ مشروطیت» بود که تحت هدایت ایشان آغاز شد. جلد اول این دانشنامه اخیراً منتشر شده و به‌زودی رونمایی خواهد شد.
نتایج و دستاوردهای حوزه تاریخ معاصر در حوزه علمیه
نتایج این تلاش‌ها در نهایت به تربیت محققان و پژوهشگران برجسته در زمینه تاریخ معاصر و تاریخ‌نگاری اسلامی انجامید که امروز در مراکز علمی مختلف مشغول به فعالیت هستند. این نهادها و مؤسسات با پرورش محققان در زمینه‌های مختلف تاریخ معاصر، نقش مهمی در گسترش و توسعه این شاخه از تاریخ‌نگاری در حوزه علمیه ایفا کرده‌اند و به گسترش پژوهش‌های تاریخی در تاریخ انقلاب اسلامی، مشروطیت و سایر تحولات مهم معاصر کمک کرده‌اند.
نهادهای پژوهشی در تاریخ‌نگاری انقلاب اسلامی و تاریخ معاصر در حوزه علمیه
در زمینه تاریخ‌نگاری انقلاب اسلامی و تاریخ معاصر، چندین مؤسسه و نهاد مهم در حوزه علمیه قم فعالیت دارند که نقش ویژه‌ای در گسترش این شاخه از تاریخ‌نگاری ایفا کرده‌اند.
بنیاد تاریخ‌نگاری و دانشنامه انقلاب اسلامی
یکی از این مؤسسات، «بنیاد تاریخ‌نگاری و دانشنامه انقلاب اسلامی» است که تحت مسئولیت حجت‌الاسلام سیدحمید روحانی در دهه 80 تأسیس شد. این مرکز به تدوین تاریخ انقلاب اسلامی و انتشار آثار علمی در زمینه تاریخ معاصر و انقلاب اسلامی پرداخته است. از جمله فعالیت‌های این بنیاد، انتشار «مجله 15 خرداد» و مقالات علمی متعددی است که به تاریخ انقلاب اسلامی و تحولات معاصر اختصاص دارند. همچنین این بنیاد محققانی را پرورش داده که اکنون در حوزه‌های علمی و پژوهشی فعال هستند.
پایان‌نامه‌های حوزوی در حوزه تاریخ معاصر و انقلاب اسلامی
با توجه به گسترش این فعالیت‌ها، فضای علمی حوزه علمیه قم برای تدوین پایان‌نامه‌های حوزوی در زمینه تاریخ معاصر و انقلاب اسلامی فراهم شد. این امر منجر به انتشار تعداد زیادی پایان‌نامه در سطوح مختلف، از جمله سطح ۴، در این زمینه شده است. بسیاری از این پایان‌نامه‌ها به کتاب تبدیل شده و در بازار نشر منتشر گردیده است که نقش مهمی در تبیین و گسترش تاریخ معاصر و انقلاب اسلامی ایفا می‌کند.
مؤسسات آموزشی و پژوهشی در حوزه علوم سیاسی
در کنار این نهادهای پژوهشی، مؤسسات آموزشی مختلفی نیز در زمینه تاریخ معاصر و انقلاب اسلامی در حوزه علمیه قم فعالیت دارند. این مؤسسات اغلب به بحث‌های مربوط به انقلاب اسلامی و مسائل معاصر ایران در ذیل رشته‌های علوم سیاسی پرداخته‌اند. دانشگاه‌های «مفید، باقرالعلوم(ع)، مؤسسه امام خمینی؟ق، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی و پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه» از جمله مراکزی هستند که در گروه‌های علوم سیاسی خود، به تدریس و پژوهش در زمینه انقلاب اسلامی و تاریخ معاصر ایران پرداخته‌اند.
پژوهشکده باقرالعلوم؟ع؟ و تاریخ‌نگاری علمای شیعه
یکی دیگر از نهادهای مهم در این زمینه، پژوهشکده باقرالعلوم(ع) است که بیشتر بر روی تاریخ زندگی و اندیشه‌های علمای شیعه کار کرده است. آثار مهمی مانند «دیدار با ابرار و گلشن ابرار» در این زمینه منتشر شده است. این پژوهشکده اخیراً نیز در حال تحقیق و پژوهش بر روی تاریخ زندگی و مبارزات حضرت امام خمینی؟ق؟ است که در آینده نزدیک به انتشار خواهد رسید.
نتایج و تأثیرات این فعالیت‌ها
این تلاش‌ها در نهایت منجر به پرورش محققان و پژوهشگران برجسته‌ای در حوزه تاریخ معاصر و انقلاب اسلامی شده است که آثار و پایان‌نامه‌های آنان به گسترش و توسعه این حوزه کمک کرده و جایگاه تاریخ‌نگاری معاصر در حوزه علمیه قم را تقویت کرده است.
رشته‌های آموزشی و پژوهشی در حوزه انقلاب اسلامی و تاریخ معاصر در حوزه علمیه
در دو دهه اخیر، گسترش آموزش و پژوهش در زمینه انقلاب اسلامی و تاریخ معاصر در حوزه علمیه قم با ایجاد رشته‌ها و گرایش‌های مختلف، پیشرفت‌های قابل توجهی داشته است. این رشته‌ها نه‌تنها به تربیت اساتید و پژوهشگران در این حوزه پرداخته‌اند؛ بلکه به‌عنوان یک بخش نوپا، مسیرهای جدیدی را برای آموزش و تحقیق در این زمینه‌ها فراهم کرده‌اند.
رشته‌های آموزشی در زمینه انقلاب اسلامی
یکی از مهم‌ترین اقدامات در این زمینه، تأسیس رشته‌های آموزشی با گرایش انقلاب اسلامی بوده است. رشته «مدرسی معارف با گرایش انقلاب اسلامی» که در دانشگاه‌های مختلف به‌ویژه در باقرالعلوم(ع)، مؤسسه امام خمینی(قد) و دانشگاه معارف اسلامی شکل گرفت، به تربیت اساتید و پژوهشگران انقلاب اسلامی در حوزه معارف پرداخته است. این رشته‌ها به‌ویژه در دو دهه اخیر، جایگاه خود را در عرصه‌های دانشگاهی و آموزشی پیدا کرده‌اند.
رشته «تاریخ اندیشه معاصر» که در مؤسسه آموزش و پژوهش امام خمینی(قد) راه‌اندازی شده است، یک رشته میان‌رشته‌ای است که به ترکیب تاریخ، علوم سیاسی و جامعه‌شناسی پرداخته و در مقاطع کارشناسی و ارشد به آموزش دانش‌پژوهان در زمینه‌های مختلف تاریخ معاصر، اندیشه‌ها و تحولات سیاسی پرداخته است. این رشته نیز همچنان در حال گسترش است و دانش‌پژوهان زیادی را به این عرصه وارد کرده است. در کنار این رشته‌های تخصصی، پایان‌نامه‌ها و رساله‌های زیادی در زمینه تاریخ معاصر در گروه‌های تاریخ دانشگاه‌ها و مراکز آموزشی حوزه علمیه به نگارش درآمده است. این آثار پژوهشی نشان‌دهنده توسعه توجه به تاریخ معاصر در حوزه‌های آموزشی است؛ هرچند که در این زمینه هنوز رشته مستقلی تحت عنوان تاریخ معاصر در گروه‌های تاریخ دیده نمی‌شود.
پژوهش‌های علمی در تاریخ معاصر و انقلاب اسلامی
در حوزه پژوهش نیز، فعالیت‌های زیادی در زمینه تاریخ معاصر و انقلاب اسلامی انجام شده است. مرحوم آیت‌الله عمید زنجانی یکی از پیشگامان این حوزه بود که نخستین کتاب‌های مهم درباره ریشه‌های انقلاب اسلامی را تألیف کرد. آثار ایشان همچنان در حوزه تاریخ انقلاب اسلامی مورد استفاده قرار می‌گیرد و نقشی مؤثر در پایه‌گذاری پژوهش‌های دانشگاهی و حوزوی در این زمینه داشت.
پژوهشگران و محققان زیادی در حال حاضر در این حوزه فعالیت می‌کنند که یا در رشته‌های انقلاب اسلامی یا تاریخ معاصر مشغول به تحقیق و تدریس هستند. این فعالیت‌ها به رشد و گسترش تاریخ‌نگاری انقلاب اسلامی و تاریخ معاصر در حوزه علمیه کمک کرده و زمینه‌ساز نشر آثار علمی و تحقیقی در این حوزه‌ها شده است.
جمع‌بندی
به‌طور کلی، حوزه آموزش و پژوهش در زمینه تاریخ معاصر و انقلاب اسلامی در حوزه علمیه قم همچنان در حال رشد است. رشته‌های مختلف آموزشی و پایان‌نامه‌های پژوهشی که در این زمینه تدوین می‌شوند، به پرورش محققان و اساتید در این حوزه کمک کرده‌اند. این فعالیت‌ها به تقویت و گسترش تاریخ‌نگاری انقلاب اسلامی و تاریخ معاصر در حوزه‌های علمی و دانشگاهی کمک شایانی کرده است.
دبیرخانه حمایت از طرح‌های پژوهشی در حوزه تاریخ معاصر و انقلاب اسلامی
در ادامه روند گسترش پژوهش‌های مرتبط با تاریخ معاصر و انقلاب اسلامی، دبیرخانه حمایت از طرح‌های پژوهشی حوزه علمیه قم نقشی مهم ایفا کرده است. این دبیرخانه با توجه به نیاز به سازماندهی و گسترش این حوزه، گروه‌ها و کمیته‌های ویژه‌ای را برای حمایت از طرح‌های پژوهشی، فعال کرده است. یکی از این گروه‌ها،« کمیته تاریخ معاصر و انقلاب اسلامی» است که همچنان به فعالیت خود ادامه می‌دهد. این کمیته به تصویب و حمایت از طرح‌های پژوهشی متعدد پرداخته و بسیاری از آثار پژوهشی در این زمینه‌ها منتشر شده یا در حال انتشار هستند.
فعالیت‌های کمیته تاریخ معاصر انقلاب اسلامی
کمیته تاریخ معاصر انقلاب اسلامی به‌منظور تحقیق و بررسی ابعاد مختلف تاریخ معاصر و انقلاب اسلامی، مقالات زیادی را سفارش داده و تصویب کرده است. در این راستا، حدود ۱۲ مقاله در زمینه فعالیت‌های سیاسی و اجتماعی روحانیت در تاریخ معاصر منتشر شده است. این مقالات بیشتر به بررسی دیدگاه‌های مراجع و علمای شیعه، به‌ویژه آیت‌الله حائری یزدی و آیت‌الله بروجردی(ره) و همچنین سیر تحول فعالیت‌های سیاسی اجتماعی روحانیت پرداخته‌اند. این آثار پژوهشی به تحلیل نقش روحانیت در مسائل سیاسی و اجتماعی و تغییرات آن در بستر تاریخی پرداخته و سعی دارند، تحولات فکری و اجتماعی حوزه‌های علمی در تاریخ معاصر را بررسی کنند.
تحولات در تاریخ‌نگاری معاصر و انقلاب اسلامی
پیش از انقلاب اسلامی، تاریخ‌نگاری معاصر اغلب با نگاه‌های لیبرالیستی، ملی‌گرایانه و حتی مارکسیستی صورت می‌گرفت. در این دوره، بیشتر آثار تاریخ‌نگاری، ذیل تاریخ و تمدن غرب نگاشته می‌شد و در چارچوب تحولات مدرنیته و تاریخ غرب تحلیل می‌شد. این رویکردها که به‌نوعی تحت تأثیر فلسفه تاریخ غرب بودند، باعث شدند که تاریخ معاصر ایران و انقلاب اسلامی به‌شیوه‌ای غیرمذهبی و در پیوند با تاریخ غرب تبیین شود.
اما پس از انقلاب اسلامی، رویکردهای دینی و اسلامی به تاریخ و فلسفه تاریخ به‌شدت مطرح شد. نقش دین، مذهب و فرهنگ در تاریخ معاصر ایران، به‌ویژه نقش علما و روحانیت، بیشتر مورد توجه قرار گرفت. این تحولات در تاریخ‌نگاری معاصر باعث شد که نویسندگان و پژوهشگران جدید، تاریخ ایران و انقلاب اسلامی را از منظر الهی و اسلامی بنگرند و به بازخوانی این تاریخ بر اساس مفاهیم دینی و مذهبی بپردازند.
تحقیق‌های جدی و گسترش تاریخ‌نگاری معاصر
در نتیجه این تغییرات رویکرد، شاهد پژوهش‌های جدی و پژوهشگرانی هستیم که تاریخ معاصر ایران و انقلاب اسلامی را با دیدگاهی جدید و بر اساس اصول دینی و فرهنگی تحلیل می‌کنند. این پژوهش‌ها نه‌تنها به شناخت بهتر تاریخ معاصر ایران کمک کرده‌اند؛ بلکه رویکردهای مختلف فکری در این عرصه را هم به چالش کشیده و به‌طور کلی تاریخ‌نگاری ایران را از افق‌های جدیدی بررسی کرده‌اند.
توجه حوزه‌های علمیه به تاریخ معاصر و انقلاب اسلامی
در سال‌های اخیر، حوزه‌های علمیه به‌طور جدی به بحث تاریخ معاصر، به‌ویژه نقش روحانیت و علما در تحولات تاریخی ایران، پرداخته‌اند. یکی از دلایل این توجه، تغییر در رویکردهای تاریخ‌نگاری پس از انقلاب اسلامی بوده که بر خلاف جریان‌های پیش از انقلاب، به نقش مذهب، روحانیت و فرهنگ شیعی در تاریخ توجه ویژه‌ای کرده است. یکی از شخصیت‌های مهم در این زمینه، مرحوم حجت‌الاسلام والمسلمین علی ابوالحسنی است. آثار وی در زمینه مشروطیت و تاریخ معاصر ایران، به‌ویژه با استفاده از اسناد دست اول، ناگفته‌هایی از نقش روحانیت و علما را روشن کرده است.
جایگاه تاریخ‌نگاری در مراکز علمی و آموزشی حوزه
با گسترش توجه به تاریخ معاصر، مراکز آموزشی و پژوهشی حوزه‌های علمیه نیز به این حوزه پرداخته‌اند؛ به‌عنوان مثال، در اکثر مراکز تخصصی فقه و اصول، بحث‌های مربوط به تاریخ معاصر و نقش روحانیت در ایران به‌عنوان بخشی از دروس عمومی تدریس می‌شود. این دروس، علاوه بر مدارس علمیه، حتی در دوره‌های معاونت تهذیب حوزه‌های علمیه نیز ارائه شده است. استقبال طلاب از این موضوعات نشان‌دهنده اهمیت تاریخی و فرهنگی این مباحث در بین طلاب جوان است. به‌همین دلیل، دوره‌های آموزشی تخصصی در حوزه تاریخ معاصر به‌تدریج گسترش یافته و بسیاری از طلاب به دنبال مطالعه تخصصی در این زمینه هستند.
همایش‌ها و فعالیت‌های پژوهشی مرتبط با تاریخ معاصر و انقلاب اسلامی
پس از انقلاب اسلامی، حوزه علمیه قم میزبان همایش‌ها و فعالیت‌های پژوهشی متعددی در زمینه تاریخ معاصر و انقلاب اسلامی بوده است. این همایش‌ها و نشست‌ها، به بررسی تاریخ مشروطیت، انقلاب اسلامی و تحولات مرتبط با نقش روحانیت در تاریخ معاصر پرداخته‌اند. کرسی‌های نظریه‌پردازی، نقد و مناظره که در مراکز علمی حوزه‌های علمیه برگزار می‌شوند، بستری برای ترویج دیدگاه‌های مختلف و بررسی عمیق تحولات تاریخی فراهم کرده‌اند.
نشر مقالات و مجلات تخصصی
علاوه بر همایش‌ها و کرسی‌های علمی، انتشار مقالات علمی در مجلات تخصصی نیز نقش مهمی در توسعه این حوزه داشته است. مجلاتی مانند «دروازه تاریخ» که به مباحث تاریخ معاصر و انقلاب اسلامی می‌پردازند، زمینه را برای انتشار پژوهش‌های ترویجی و علمی پژوهشی فراهم کرده‌اند. این نشریات و مقالات در سال‌های اخیر تأثیر زیادی در ارتقای سطح دانش پژوهشی و علمی در زمینه تاریخ معاصر در حوزه‌های علمیه داشته‌اند.
به‌طور کلی، حوزه‌های علمیه در سال‌های اخیر با توجه به افزایش تقاضای طلاب و نیاز به بررسی تاریخی تحولات ایران معاصر، در دو حوزه آموزشی و پژوهشی، قدم‌های مهمی برداشته‌اند که این روند همچنان در حال گسترش است.
اهمیت تاریخ معاصر در حوزه‌های علمیه؛ نقش رهبری و علما در ترویج و توجه به تاریخ‌نگاری
در سال‌های اخیر، تاریخ معاصر و نقش علما در تحولات ایران، به‌عنوان یکی از موضوعات اصلی حوزه‌های علمیه مطرح شده است. تأکید امام خمینی(قد) و مقام معظم رهبری بر اهمیت این حوزه، باعث گسترش فعالیت‌های پژوهشی و آموزشی در این زمینه شده است. از همان دوران ابتدایی انقلاب، امام خمینی(قد) به مطالعه تاریخ معاصر، به‌ویژه نهضت‌ها و مبارزات علما در دوره‌های مختلف از صفویه تا پهلوی، توجه داشتند. خود ایشان در اوایل دهه ۴۰ در زمان دستگیری، مشغول مطالعه تاریخ مشروطه بودند و از تجربیات تاریخی علما مانند شیخ فضل‌الله نوری، مدرس و حاج‌آقا نورالله اصفهانی(ره) بهره می‌بردند.
نقش رهبری در ترویج مطالعه تاریخ معاصر
مقام معظم رهبری نیز بارها بر اهمیت مطالعه تاریخ معاصر ایران برای جوانان و طلاب تأکید کرده‌اند. ایشان معتقدند که نکات تحلیلی و عبرت‌آموز در تاریخ معاصر برای تحلیل مسائل سیاسی و اجتماعی امروز بسیار مؤثر است و مطالعه این حوزه می‌تواند، بصیرت سیاسی و اجتماعی را افزایش دهد. تأکید رهبری بر اهمیت تاریخ‌نگاری انقلاب اسلامی و جلوگیری از تحریف آن، نشان‌دهنده ضرورت تداوم پژوهش‌ها و فعالیت‌های علمی در این حوزه است.
توجه مراجع و علما به تاریخ معاصر
بزرگان حوزه مانند مرحوم آیت‌الله العظمی صافی گلپایگانی(قد) نیز، اشراف و توجه خاصی به مباحث تاریخ معاصر داشتند. ایشان به‌طور دقیق تاریخ را تحلیل می‌کردند و بارها علما و پژوهشگران را تشویق به مطالعه و پژوهش در این زمینه کرده‌اند. برگزاری همایش‌های متعدد در حوزه تاریخ معاصر و انقلاب اسلامی، از جمله همایش «یک قرن حافظه تاریخی روحانیت» در بزرگداشت آیت‌الله‌العظمی صافی، نشان‌دهنده اهمیت این موضوع در حوزه‌های علمیه است.
پژوهش‌های تخصصی در تاریخ معاصر و انقلاب اسلامی
پس از انقلاب اسلامی، حوزه‌های علمیه قم فعالیت‌های گسترده‌ای در زمینه تاریخ معاصر و انقلاب اسلامی انجام داده‌اند. این فعالیت‌ها شامل برگزاری همایش‌های علمی، نشست‌های نظریه‌پردازی، نقد و مناظره و انتشار مجلات علمی بوده است. تاریخ دفاع مقدس نیز به‌عنوان یکی از حوزه‌های خاص مورد توجه قرار گرفته و محققان برجسته‌ای در این زمینه به فعالیت پرداخته‌اند.
رشد و توسعه مطالعات تاریخ معاصر در حوزه‌های علمیه
امروز، تاریخ معاصر به‌عنوان یکی از دروس عمومی یا جانبی در بسیاری از مراکز تخصصی حوزه‌های علمیه تدریس می‌شود. این موضوع به تقویت بصیرت سیاسی و اجتماعی طلاب کمک کرده و آنان را در تحلیل مسائل روز جامعه یاری می‌دهد. در کنار این، پژوهش‌های دقیق و تخصصی در زمینه تاریخ‌نگاری انقلاب اسلامی و دفاع مقدس نیز در حال افزایش است. این فعالیت‌ها نقش مهمی در جلوگیری از تحریف تاریخ انقلاب دارند و به نمایش واقعی تحولات انقلاب اسلامی و نقش علما در آن کمک می‌کنند.
در مجموع، این تلاش‌ها و توجهات باعث شده که مطالعات تاریخی در حوزه‌های علمیه جایگاه ویژه‌ای پیدا کند و همچنان در حال توسعه باشد. امیدواریم که این روند ادامه یابد و با تربیت محققان برجسته، زمینه‌ساز ارائه تحلیل‌های دقیق و مستند از تحولات تاریخی و سیاسی کشور باشیم.
ویرایش و تنظیم: حمید کرمی
در سال‌های اخیر، تاریخ‌نگاری معاصر به‌ویژه در حوزه انقلاب اسلامی، از موضوعات مهم پژوهشی و آموزشی در حوزه علمیه قم بوده است. با تأسیس نهادهای پژوهشی و آموزشی متعدد و تربیت پژوهشگرانی برجسته، تاریخ‌نگاری این دوران تحولات بسیاری را تجربه کرده است. از جمله این تحولات، می‌توان به نقش شخصیت‌های برجسته‌ای مانند حجت‌الاسلام والمسلمین رسول جعفریان، علی ابوالحسنی و حجت‌الاسلام روح‌الله حسینیان(ره) اشاره کرد که در گسترش و تعمیق تاریخ معاصر و انقلاب اسلامی نقشی اساسی داشته‌اند.
این متن به بررسی تحولات تاریخ‌نگاری معاصر در حوزه علمیه قم و نقش مؤسسات علمی و پژوهشی مختلف در این زمینه پرداخته و از تلاش‌های پژوهشگران و نهادهای مرتبط در تدوین و حفظ تاریخ انقلاب اسلامی تجلیل می‌کند. تربیت محققان و پژوهشگران متخصص در این حوزه و گسترش رشته‌های آموزشی در زمینه تاریخ معاصر و انقلاب اسلامی، از دیگر موضوعات مهمی است که در این مقدمه به آن‌ها اشاره شده و اهمیت آن در گسترش علم تاریخ‌نگاری در حوزه علمیه قم مورد توجه قرار گرفته است.
تحول تاریخ‌نگاری معاصر در حوزه علمیه قم؛ پژوهشگران پیشگامبعد از مرحوم حجت‌الاسلام والمسلمین دوانی، بسیاری از پژوهشگران دیگر در حوزه تاریخ معاصر وارد عرصه شدند و نقش مهمی در گسترش این حوزه ایفا کردند. یکی از این شخصیت‌ها، مرحوم آقای علی ابوالحسنی بود که پژوهش‌های بسیار ارزشمندی در زمینه تاریخ مشروطیت انجام داد. ایشان علاوه بر تاریخ‌نگاری معاصر، به تراجم‌نگاری و بررسی زندگی‌نامه و اندیشه‌های علمای شیعه نیز پرداخته است. پژوهش‌های ایشان شامل مطالعه مواضع و اندیشه‌های علمای فعال در دوره‌های مختلف تاریخ اسلام، از جمله علمای دوره شیخ انصاری و سید محمدکاظم یزدی (صاحب عروةالوثقی)(ره) بوده است.
پژوهش‌های تاریخی حجت‌الاسلام جعفریان و روحانیان معاصرحجتالاسلام رسول جعفریان نیز از جمله پژوهشگران برجسته‌ای است که در زمینه تاریخ صفویه، مشروطیت و دوره پهلوی آثار ارزنده‌ای از خود به جای گذاشته است. ایشان که بیشتر در حوزه تاریخ اسلام فعال هستند، در زمینه تاریخ معاصر نیز، پژوهش‌های قابل توجهی داشته‌اند که شامل بررسی‌های تاریخی در مورد تحولات دوره پهلوی و سایر جریانات معاصر می‌شود.
نقش حجت‌الاسلام سیدحمید روحانی در تاریخ‌نگاری انقلاب اسلامییکی دیگر از شخصیت‌های برجسته در این حوزه، حجت‌الاسلام سیدحمید روحانی است که در زمینه تاریخ‌نگاری نهضت امام خمینی(ره) فعالیت‌های گسترده‌ای داشته است. وی که خود از یاران نزدیک امام خمینی؟ق؟ بود، به توصیه حضرت امام در دهه 60 مسئولیت ثبت و ضبط وقایع تاریخ انقلاب اسلامی را بر عهده گرفتند. کتاب «چه شده؟» که تحلیل و بررسی نهضت امام خمینی است، از جمله مهم‌ترین آثار وی به‌شمار می‌رود. حجت‌الاسلام روحانی همچنین آثار دیگری در زمینه حوادث انقلاب و وقایع پس از آن نگاشته است.
پژوهش‌های حجت‌الاسلام حسینیان و مرکز اسناد انقلاب اسلامیمرحوم حجت‌الاسلام روح‌الله حسینیان نیز از شخصیت‌های برجسته در زمینه تاریخ‌نگاری معاصر است. وی که مسئول مرکز اسناد انقلاب اسلامی بود، آثار ارزشمندی در زمینه تاریخ علما و مرجعیت شیعه و نقش آن‌ها در انقلاب اسلامی نگاشته است. پژوهش‌های ایشان در خصوص مشروطیت و تاریخ معاصر از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است.
نهادهای علمی در حوزه تاریخ معاصرپژوهشهای تاریخ معاصر در حوزه علمیه قم، همچنین در قالب نهادهایی چون «بنیاد تاریخ انقلاب اسلامی و مرکز اسناد انقلاب اسلامی» ادامه یافته است.این بنیاد که در دهه 60 با مسئولیت حجت‌الاسلام معادی‌خواه آغاز به‌کار کرد، در زمینه تاریخ شفاهی، ضبط خاطرات، ثبت اسناد و پژوهش‌های متعدد در خصوص تاریخ انقلاب اسلامی فعالیت داشته است. این بنیاد نشریه‌ای نیز با نام «نشریه تاریخ انقلاب اسلامی» منتشر کرده که به بررسی تحولات و مذاکرات مجلس شورای ملی و سایر حوادث مهم تاریخ معاصر پرداخته است.
همچنین «مرکز اسناد انقلاب اسلامی» که همواره توسط روحانیون پژوهشگر مانند حجت‌الاسلام سیدحمید روحانی، حجت‌الاسلام حسینیان و حجت‌الاسلام محمدی اداره می‌شد، نقشی اساسی در ثبت و پژوهش اسناد تاریخی انقلاب اسلامی داشته است. این مراکز پژوهشی به‌طور مستمر در جهت حفظ و نشر تاریخ انقلاب اسلامی و نهضت‌های معاصر گام‌های مؤثری برداشته‌اند.
تحولات تاریخ‌نگاری معاصر در حوزه علمیه و پرورش پژوهشگران برجستهدر سال‌های اخیر، حوزه‌های علمیه با اهتمام ویژه‌ای به تاریخ‌نگاری معاصر پرداخته‌اند و این امر در قالب آموزش و پژوهش در مؤسسات مختلف ادامه پیدا کرده است. یکی از اقدامات برجسته در این راستا، پرورش طلاب و روحانیون در زمینه تاریخ‌نگاری معاصر و تاریخ شفاهی بوده است. بسیاری از طلاب در مراکز تحقیقاتی مختلف، به‌ویژه در «مرکز تاریخ انقلاب اسلامی»، با ارتباط و همکاری با این نهادها، به محققان و پژوهشگران برجسته در این حوزه تبدیل شده‌اند.
مؤسسات آموزشی و پژوهشی در تاریخ معاصریکی از مهم‌ترین مؤسسات در این زمینه، «مؤسسه آموزش و پژوهشی امام خمینی(قد)» است که در اوایل دهه 80، کارگروه تاریخ معاصر را تحت هدایت دکتر موسی نجفی تشکیل داد. این کارگروه با هدف وارد کردن و توسعه بحث‌های تاریخ معاصر در حوزه علمیه و تأکید بر نقش علما و روحانیت در تحولات سیاسی، اجتماعی و تاریخ اسلام شکل گرفت. در این کارگروه محققان توانمندی پرورش یافتند و آثار قابل توجهی نیز در این زمینه منتشر شد؛ از جمله مجموعه مقالاتی که در دوازده جلد تحت عنوان «آموزه» به چاپ رسید.
تأسیس کارگروه تاریخ مشروطیت و تأثیرات آندر کنار این تلاش‌ها، مرحوم حجت‌الاسلام علی ابوالحسنی نیز در همین مؤسسه کارگروهی را در زمینه تاریخ مشروطیت شکل داد. ایشان در این کارگروه، به تربیت طلاب و پژوهشگران در این زمینه پرداختند و نتیجه آن، پرورش محققانی بود که امروز در حوزه‌های علمیه و در زمینه‌های آموزشی و پژوهشی مشغول به فعالیت هستند. از جمله آثار مهمی که از این کارگروه به دست آمد، «دانشنامه تاریخ مشروطیت» بود که تحت هدایت ایشان آغاز شد. جلد اول این دانشنامه اخیراً منتشر شده و به‌زودی رونمایی خواهد شد.
نتایج و دستاوردهای حوزه تاریخ معاصر در حوزه علمیهنتایج این تلاش‌ها در نهایت به تربیت محققان و پژوهشگران برجسته در زمینه تاریخ معاصر و تاریخ‌نگاری اسلامی انجامید که امروز در مراکز علمی مختلف مشغول به فعالیت هستند. این نهادها و مؤسسات با پرورش محققان در زمینه‌های مختلف تاریخ معاصر، نقش مهمی در گسترش و توسعه این شاخه از تاریخ‌نگاری در حوزه علمیه ایفا کرده‌اند و به گسترش پژوهش‌های تاریخی در تاریخ انقلاب اسلامی، مشروطیت و سایر تحولات مهم معاصر کمک کرده‌اند.
نهادهای پژوهشی در تاریخ‌نگاری انقلاب اسلامی و تاریخ معاصر در حوزه علمیهدر زمینه تاریخ‌نگاری انقلاب اسلامی و تاریخ معاصر، چندین مؤسسه و نهاد مهم در حوزه علمیه قم فعالیت دارند که نقش ویژه‌ای در گسترش این شاخه از تاریخ‌نگاری ایفا کرده‌اند.
بنیاد تاریخ‌نگاری و دانشنامه انقلاب اسلامییکی از این مؤسسات، «بنیاد تاریخ‌نگاری و دانشنامه انقلاب اسلامی» است که تحت مسئولیت حجت‌الاسلام سیدحمید روحانی در دهه 80 تأسیس شد. این مرکز به تدوین تاریخ انقلاب اسلامی و انتشار آثار علمی در زمینه تاریخ معاصر و انقلاب اسلامی پرداخته است. از جمله فعالیت‌های این بنیاد، انتشار «مجله 15 خرداد» و مقالات علمی متعددی است که به تاریخ انقلاب اسلامی و تحولات معاصر اختصاص دارند. همچنین این بنیاد محققانی را پرورش داده که اکنون در حوزه‌های علمی و پژوهشی فعال هستند.
پایان‌نامه‌های حوزوی در حوزه تاریخ معاصر و انقلاب اسلامیبا توجه به گسترش این فعالیت‌ها، فضای علمی حوزه علمیه قم برای تدوین پایان‌نامه‌های حوزوی در زمینه تاریخ معاصر و انقلاب اسلامی فراهم شد. این امر منجر به انتشار تعداد زیادی پایان‌نامه در سطوح مختلف، از جمله سطح ۴، در این زمینه شده است. بسیاری از این پایان‌نامه‌ها به کتاب تبدیل شده و در بازار نشر منتشر گردیده است که نقش مهمی در تبیین و گسترش تاریخ معاصر و انقلاب اسلامی ایفا می‌کند.
مؤسسات آموزشی و پژوهشی در حوزه علوم سیاسیدر کنار این نهادهای پژوهشی، مؤسسات آموزشی مختلفی نیز در زمینه تاریخ معاصر و انقلاب اسلامی در حوزه علمیه قم فعالیت دارند. این مؤسسات اغلب به بحث‌های مربوط به انقلاب اسلامی و مسائل معاصر ایران در ذیل رشته‌های علوم سیاسی پرداخته‌اند. دانشگاه‌های «مفید، باقرالعلوم(ع)، مؤسسه امام خمینی؟ق، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی و پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه» از جمله مراکزی هستند که در گروه‌های علوم سیاسی خود، به تدریس و پژوهش در زمینه انقلاب اسلامی و تاریخ معاصر ایران پرداخته‌اند.
پژوهشکده باقرالعلوم؟ع؟ و تاریخ‌نگاری علمای شیعهیکی دیگر از نهادهای مهم در این زمینه، پژوهشکده باقرالعلوم(ع) است که بیشتر بر روی تاریخ زندگی و اندیشه‌های علمای شیعه کار کرده است. آثار مهمی مانند «دیدار با ابرار و گلشن ابرار» در این زمینه منتشر شده است. این پژوهشکده اخیراً نیز در حال تحقیق و پژوهش بر روی تاریخ زندگی و مبارزات حضرت امام خمینی؟ق؟ است که در آینده نزدیک به انتشار خواهد رسید.
نتایج و تأثیرات این فعالیتهااین تلاش‌ها در نهایت منجر به پرورش محققان و پژوهشگران برجسته‌ای در حوزه تاریخ معاصر و انقلاب اسلامی شده است که آثار و پایان‌نامه‌های آنان به گسترش و توسعه این حوزه کمک کرده و جایگاه تاریخ‌نگاری معاصر در حوزه علمیه قم را تقویت کرده است.
رشته‌های آموزشی و پژوهشی در حوزه انقلاب اسلامی و تاریخ معاصر در حوزه علمیهدر دو دهه اخیر، گسترش آموزش و پژوهش در زمینه انقلاب اسلامی و تاریخ معاصر در حوزه علمیه قم با ایجاد رشته‌ها و گرایش‌های مختلف، پیشرفت‌های قابل توجهی داشته است. این رشته‌ها نه‌تنها به تربیت اساتید و پژوهشگران در این حوزه پرداخته‌اند؛ بلکه به‌عنوان یک بخش نوپا، مسیرهای جدیدی را برای آموزش و تحقیق در این زمینه‌ها فراهم کرده‌اند.
رشته‌های آموزشی در زمینه انقلاب اسلامییکی از مهم‌ترین اقدامات در این زمینه، تأسیس رشته‌های آموزشی با گرایش انقلاب اسلامی بوده است. رشته «مدرسی معارف با گرایش انقلاب اسلامی» که در دانشگاه‌های مختلف به‌ویژه در باقرالعلوم(ع)، مؤسسه امام خمینی(قد) و دانشگاه معارف اسلامی شکل گرفت، به تربیت اساتید و پژوهشگران انقلاب اسلامی در حوزه معارف پرداخته است. این رشته‌ها به‌ویژه در دو دهه اخیر، جایگاه خود را در عرصه‌های دانشگاهی و آموزشی پیدا کرده‌اند.
رشته «تاریخ اندیشه معاصر» که در مؤسسه آموزش و پژوهش امام خمینی(قد) راه‌اندازی شده است، یک رشته میان‌رشته‌ای است که به ترکیب تاریخ، علوم سیاسی و جامعه‌شناسی پرداخته و در مقاطع کارشناسی و ارشد به آموزش دانش‌پژوهان در زمینه‌های مختلف تاریخ معاصر، اندیشه‌ها و تحولات سیاسی پرداخته است. این رشته نیز همچنان در حال گسترش است و دانش‌پژوهان زیادی را به این عرصه وارد کرده است. در کنار این رشته‌های تخصصی، پایان‌نامه‌ها و رساله‌های زیادی در زمینه تاریخ معاصر در گروه‌های تاریخ دانشگاه‌ها و مراکز آموزشی حوزه علمیه به نگارش درآمده است. این آثار پژوهشی نشان‌دهنده توسعه توجه به تاریخ معاصر در حوزه‌های آموزشی است؛ هرچند که در این زمینه هنوز رشته مستقلی تحت عنوان تاریخ معاصر در گروه‌های تاریخ دیده نمی‌شود.
پژوهش‌های علمی در تاریخ معاصر و انقلاب اسلامیدر حوزه پژوهش نیز، فعالیت‌های زیادی در زمینه تاریخ معاصر و انقلاب اسلامی انجام شده است. مرحوم آیت‌الله عمید زنجانی یکی از پیشگامان این حوزه بود که نخستین کتاب‌های مهم درباره ریشه‌های انقلاب اسلامی را تألیف کرد. آثار ایشان همچنان در حوزه تاریخ انقلاب اسلامی مورد استفاده قرار می‌گیرد و نقشی مؤثر در پایه‌گذاری پژوهش‌های دانشگاهی و حوزوی در این زمینه داشت.
پژوهشگران و محققان زیادی در حال حاضر در این حوزه فعالیت می‌کنند که یا در رشته‌های انقلاب اسلامی یا تاریخ معاصر مشغول به تحقیق و تدریس هستند. این فعالیت‌ها به رشد و گسترش تاریخ‌نگاری انقلاب اسلامی و تاریخ معاصر در حوزه علمیه کمک کرده و زمینه‌ساز نشر آثار علمی و تحقیقی در این حوزه‌ها شده است.
جمعبندیبهطور کلی، حوزه آموزش و پژوهش در زمینه تاریخ معاصر و انقلاب اسلامی در حوزه علمیه قم همچنان در حال رشد است. رشته‌های مختلف آموزشی و پایان‌نامه‌های پژوهشی که در این زمینه تدوین می‌شوند، به پرورش محققان و اساتید در این حوزه کمک کرده‌اند. این فعالیت‌ها به تقویت و گسترش تاریخ‌نگاری انقلاب اسلامی و تاریخ معاصر در حوزه‌های علمی و دانشگاهی کمک شایانی کرده است.
دبیرخانه حمایت از طرح‌های پژوهشی در حوزه تاریخ معاصر و انقلاب اسلامیدر ادامه روند گسترش پژوهش‌های مرتبط با تاریخ معاصر و انقلاب اسلامی، دبیرخانه حمایت از طرح‌های پژوهشی حوزه علمیه قم نقشی مهم ایفا کرده است. این دبیرخانه با توجه به نیاز به سازماندهی و گسترش این حوزه، گروه‌ها و کمیته‌های ویژه‌ای را برای حمایت از طرح‌های پژوهشی، فعال کرده است. یکی از این گروه‌ها،« کمیته تاریخ معاصر و انقلاب اسلامی» است که همچنان به فعالیت خود ادامه می‌دهد. این کمیته به تصویب و حمایت از طرح‌های پژوهشی متعدد پرداخته و بسیاری از آثار پژوهشی در این زمینه‌ها منتشر شده یا در حال انتشار هستند.
فعالیت‌های کمیته تاریخ معاصر انقلاب اسلامیکمیته تاریخ معاصر انقلاب اسلامی به‌منظور تحقیق و بررسی ابعاد مختلف تاریخ معاصر و انقلاب اسلامی، مقالات زیادی را سفارش داده و تصویب کرده است. در این راستا، حدود ۱۲ مقاله در زمینه فعالیت‌های سیاسی و اجتماعی روحانیت در تاریخ معاصر منتشر شده است. این مقالات بیشتر به بررسی دیدگاه‌های مراجع و علمای شیعه، به‌ویژه آیت‌الله حائری یزدی و آیت‌الله بروجردی(ره) و همچنین سیر تحول فعالیت‌های سیاسی اجتماعی روحانیت پرداخته‌اند. این آثار پژوهشی به تحلیل نقش روحانیت در مسائل سیاسی و اجتماعی و تغییرات آن در بستر تاریخی پرداخته و سعی دارند، تحولات فکری و اجتماعی حوزه‌های علمی در تاریخ معاصر را بررسی کنند.
تحولات در تاریخ‌نگاری معاصر و انقلاب اسلامیپیش از انقلاب اسلامی، تاریخ‌نگاری معاصر اغلب با نگاه‌های لیبرالیستی، ملی‌گرایانه و حتی مارکسیستی صورت می‌گرفت. در این دوره، بیشتر آثار تاریخ‌نگاری، ذیل تاریخ و تمدن غرب نگاشته می‌شد و در چارچوب تحولات مدرنیته و تاریخ غرب تحلیل می‌شد. این رویکردها که به‌نوعی تحت تأثیر فلسفه تاریخ غرب بودند، باعث شدند که تاریخ معاصر ایران و انقلاب اسلامی به‌شیوه‌ای غیرمذهبی و در پیوند با تاریخ غرب تبیین شود.
اما پس از انقلاب اسلامی، رویکردهای دینی و اسلامی به تاریخ و فلسفه تاریخ به‌شدت مطرح شد. نقش دین، مذهب و فرهنگ در تاریخ معاصر ایران، به‌ویژه نقش علما و روحانیت، بیشتر مورد توجه قرار گرفت. این تحولات در تاریخ‌نگاری معاصر باعث شد که نویسندگان و پژوهشگران جدید، تاریخ ایران و انقلاب اسلامی را از منظر الهی و اسلامی بنگرند و به بازخوانی این تاریخ بر اساس مفاهیم دینی و مذهبی بپردازند.
تحقیق‌های جدی و گسترش تاریخ‌نگاری معاصردر نتیجه این تغییرات رویکرد، شاهد پژوهش‌های جدی و پژوهشگرانی هستیم که تاریخ معاصر ایران و انقلاب اسلامی را با دیدگاهی جدید و بر اساس اصول دینی و فرهنگی تحلیل می‌کنند. این پژوهش‌ها نه‌تنها به شناخت بهتر تاریخ معاصر ایران کمک کرده‌اند؛ بلکه رویکردهای مختلف فکری در این عرصه را هم به چالش کشیده و به‌طور کلی تاریخ‌نگاری ایران را از افق‌های جدیدی بررسی کرده‌اند.
توجه حوزه‌های علمیه به تاریخ معاصر و انقلاب اسلامیدر سال‌های اخیر، حوزه‌های علمیه به‌طور جدی به بحث تاریخ معاصر، به‌ویژه نقش روحانیت و علما در تحولات تاریخی ایران، پرداخته‌اند. یکی از دلایل این توجه، تغییر در رویکردهای تاریخ‌نگاری پس از انقلاب اسلامی بوده که بر خلاف جریان‌های پیش از انقلاب، به نقش مذهب، روحانیت و فرهنگ شیعی در تاریخ توجه ویژه‌ای کرده است. یکی از شخصیت‌های مهم در این زمینه، مرحوم حجت‌الاسلام والمسلمین علی ابوالحسنی است. آثار وی در زمینه مشروطیت و تاریخ معاصر ایران، به‌ویژه با استفاده از اسناد دست اول، ناگفته‌هایی از نقش روحانیت و علما را روشن کرده است.
جایگاه تاریخ‌نگاری در مراکز علمی و آموزشی حوزهبا گسترش توجه به تاریخ معاصر، مراکز آموزشی و پژوهشی حوزه‌های علمیه نیز به این حوزه پرداخته‌اند؛ به‌عنوان مثال، در اکثر مراکز تخصصی فقه و اصول، بحث‌های مربوط به تاریخ معاصر و نقش روحانیت در ایران به‌عنوان بخشی از دروس عمومی تدریس می‌شود. این دروس، علاوه بر مدارس علمیه، حتی در دوره‌های معاونت تهذیب حوزه‌های علمیه نیز ارائه شده است. استقبال طلاب از این موضوعات نشان‌دهنده اهمیت تاریخی و فرهنگی این مباحث در بین طلاب جوان است. به‌همین دلیل، دوره‌های آموزشی تخصصی در حوزه تاریخ معاصر به‌تدریج گسترش یافته و بسیاری از طلاب به دنبال مطالعه تخصصی در این زمینه هستند.
همایش‌ها و فعالیت‌های پژوهشی مرتبط با تاریخ معاصر و انقلاب اسلامیپس از انقلاب اسلامی، حوزه علمیه قم میزبان همایش‌ها و فعالیت‌های پژوهشی متعددی در زمینه تاریخ معاصر و انقلاب اسلامی بوده است. این همایش‌ها و نشست‌ها، به بررسی تاریخ مشروطیت، انقلاب اسلامی و تحولات مرتبط با نقش روحانیت در تاریخ معاصر پرداخته‌اند. کرسی‌های نظریه‌پردازی، نقد و مناظره که در مراکز علمی حوزه‌های علمیه برگزار می‌شوند، بستری برای ترویج دیدگاه‌های مختلف و بررسی عمیق تحولات تاریخی فراهم کرده‌اند.
نشر مقالات و مجلات تخصصیعلاوه بر همایش‌ها و کرسی‌های علمی، انتشار مقالات علمی در مجلات تخصصی نیز نقش مهمی در توسعه این حوزه داشته است. مجلاتی مانند «دروازه تاریخ» که به مباحث تاریخ معاصر و انقلاب اسلامی می‌پردازند، زمینه را برای انتشار پژوهش‌های ترویجی و علمی پژوهشی فراهم کرده‌اند. این نشریات و مقالات در سال‌های اخیر تأثیر زیادی در ارتقای سطح دانش پژوهشی و علمی در زمینه تاریخ معاصر در حوزه‌های علمیه داشته‌اند.
به‌طور کلی، حوزه‌های علمیه در سال‌های اخیر با توجه به افزایش تقاضای طلاب و نیاز به بررسی تاریخی تحولات ایران معاصر، در دو حوزه آموزشی و پژوهشی، قدم‌های مهمی برداشته‌اند که این روند همچنان در حال گسترش است.
اهمیت تاریخ معاصر در حوزه‌های علمیه؛ نقش رهبری و علما در ترویج و توجه به تاریخنگاریدر سال‌های اخیر، تاریخ معاصر و نقش علما در تحولات ایران، به‌عنوان یکی از موضوعات اصلی حوزه‌های علمیه مطرح شده است. تأکید امام خمینی(قد) و مقام معظم رهبری بر اهمیت این حوزه، باعث گسترش فعالیت‌های پژوهشی و آموزشی در این زمینه شده است. از همان دوران ابتدایی انقلاب، امام خمینی(قد) به مطالعه تاریخ معاصر، به‌ویژه نهضت‌ها و مبارزات علما در دوره‌های مختلف از صفویه تا پهلوی، توجه داشتند. خود ایشان در اوایل دهه ۴۰ در زمان دستگیری، مشغول مطالعه تاریخ مشروطه بودند و از تجربیات تاریخی علما مانند شیخ فضل‌الله نوری، مدرس و حاج‌آقا نورالله اصفهانی(ره) بهره می‌بردند.
نقش رهبری در ترویج مطالعه تاریخ معاصرمقام معظم رهبری نیز بارها بر اهمیت مطالعه تاریخ معاصر ایران برای جوانان و طلاب تأکید کرده‌اند. ایشان معتقدند که نکات تحلیلی و عبرت‌آموز در تاریخ معاصر برای تحلیل مسائل سیاسی و اجتماعی امروز بسیار مؤثر است و مطالعه این حوزه می‌تواند، بصیرت سیاسی و اجتماعی را افزایش دهد. تأکید رهبری بر اهمیت تاریخ‌نگاری انقلاب اسلامی و جلوگیری از تحریف آن، نشان‌دهنده ضرورت تداوم پژوهش‌ها و فعالیت‌های علمی در این حوزه است.
توجه مراجع و علما به تاریخ معاصربزرگان حوزه مانند مرحوم آیت‌الله العظمی صافی گلپایگانی(قد) نیز، اشراف و توجه خاصی به مباحث تاریخ معاصر داشتند. ایشان به‌طور دقیق تاریخ را تحلیل می‌کردند و بارها علما و پژوهشگران را تشویق به مطالعه و پژوهش در این زمینه کرده‌اند. برگزاری همایش‌های متعدد در حوزه تاریخ معاصر و انقلاب اسلامی، از جمله همایش «یک قرن حافظه تاریخی روحانیت» در بزرگداشت آیت‌الله‌العظمی صافی، نشان‌دهنده اهمیت این موضوع در حوزه‌های علمیه است.
پژوهش‌های تخصصی در تاریخ معاصر و انقلاب اسلامیپس از انقلاب اسلامی، حوزه‌های علمیه قم فعالیت‌های گسترده‌ای در زمینه تاریخ معاصر و انقلاب اسلامی انجام داده‌اند. این فعالیت‌ها شامل برگزاری همایش‌های علمی، نشست‌های نظریه‌پردازی، نقد و مناظره و انتشار مجلات علمی بوده است. تاریخ دفاع مقدس نیز به‌عنوان یکی از حوزه‌های خاص مورد توجه قرار گرفته و محققان برجسته‌ای در این زمینه به فعالیت پرداخته‌اند.
رشد و توسعه مطالعات تاریخ معاصر در حوزه‌های علمیهامروز، تاریخ معاصر به‌عنوان یکی از دروس عمومی یا جانبی در بسیاری از مراکز تخصصی حوزه‌های علمیه تدریس می‌شود. این موضوع به تقویت بصیرت سیاسی و اجتماعی طلاب کمک کرده و آنان را در تحلیل مسائل روز جامعه یاری می‌دهد. در کنار این، پژوهش‌های دقیق و تخصصی در زمینه تاریخ‌نگاری انقلاب اسلامی و دفاع مقدس نیز در حال افزایش است. این فعالیت‌ها نقش مهمی در جلوگیری از تحریف تاریخ انقلاب دارند و به نمایش واقعی تحولات انقلاب اسلامی و نقش علما در آن کمک می‌کنند.
در مجموع، این تلاش‌ها و توجهات باعث شده که مطالعات تاریخی در حوزه‌های علمیه جایگاه ویژه‌ای پیدا کند و همچنان در حال توسعه باشد. امیدواریم که این روند ادامه یابد و با تربیت محققان برجسته، زمینه‌ساز ارائه تحلیل‌های دقیق و مستند از تحولات تاریخی و سیاسی کشور باشیم.
ویرایش و تنظیم: حمید کرمی