جایگاه جهاد در سلامت معنوی اجتماعی
نوشتاری از حجت‌الاسلام والمسلمین علی فضلی مدیر گروه عرفان و معنویت پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی
در فرهنگ دینی، راه نیرومندی و ارتقای مادی و معنوی جامعه اسلامی، جهاد در برابر دشمنان اسلام است و این نکته‌ای طلایی و کلیدی است که حضرت امیر(ع) در خطبه بیست و پنجم نهج‌البلاغه به آن توجه داده و به زوایای آن پرداختند؛ البته روشن است که جهاد گستره وسیعی دارد که جهاد اقتصادی، جهاد فرهنگی، جهاد رسانه‌ای، جهاد تبیین و جهاد علمی در کنار جهاد دفاعی را در برمی‌گیرد و هر یک برای تفوق بر دشمنان لازم و ضروری و مؤثر است.
از این جهت، مقام معظم رهبری در طی سخنانی در یازدهم مهر ۱۴۰۳ فرمودند: جهاد عمده نخبگان خیزش جدید علمی، نهضت جدید علمی و تفوق علمی بر رقیبان و دشمنان است. رویکرد این یادداشت، سلامت معنوی اجتماعی است که فرازی از سخن حضرت امیر(س) را به اشاره شرح می‌دهد. حضرت فرمودند: «اما بعد بی‌تردید جهاد دری است از درهای بهشت که خدایش تنها به روی یاران آشنا گشوده است و آن، جامه خویش‌بانی است و زره نفوذناپذیر الهی بر پیکر پیکارجویان و سپر اطمینان‌بخش او برای مجاهدان. پس هرکه از سر بی‌میلی جهاد را وانهد، خدای جامه ذلت بر اندامش فروپوشد و در گرفتاری‌اش فروپیچد. از درون به خودکم‌بینی و بلاهت آلود شود و پرده‌ای از کم‌اندیشی و پرگویی بر دل او فرود آید. به کیفر تباه کردن جهاد، حق از او روی بگرداند، به سختی و رنج گرفتار شود و از عدل و انصاف محروم ماند.»
نکات نهفته در این بیان:
1. جهاد به‌عنوان راه عبور مخلصانه از خویشتن برای مراقبت و تقویت و اعتلای جامعه دینی تا سر حد وصول به خدای سبحان، دری از درهای بهشت است؛ زیرا جهاد همه قوای قلبی را از تفرقه و خودخواهی که زمینه‌ساز سقامت معنوی هستند، می‌رهاند و به سوی جمعیت و خداخواهی که پایه سلامت معنوی هستند، سوق می‌دهد و با سرای [سَلاماً سَلاماً] [۲۶/واقعه] که فردوس برین است، مناسب می‌سازد و در آن سرای سکنی می‌دهد: «إِنَّ الْجِهَادَ بَابٌ مِنْ أَبْوَابِ الْجَنَّةِ».
۲. خدای سبحان برای بهترین اولیایش که اول برای تعالی سلامت معنوی و دوم برای وصال الهی مشتقانه به دنبال زمینه‌ها و بسترها هستند، درِ سرزمین جهاد را برای آنان گشود: «فَتَحَهُ اللَّهُ لِخَاصَّةِ أَوْلِیَائِهِ».
۳. تقوای اجتماعی که برای حفاظت جامعه از ذلت و برای زینت جامعه به عزت و امنیت توصیه شده است، نیاز به پوشش کامل، زره محکم و سپر مطمئن دارد که جهاد است. در حقیقت جهاد، موجب سلامت معنوی اجتماعی است: «هُوَ لِبَاسُ التَّقْوَى ودِرْعُ اللَّهِ الْحَصِینَةُ وجُنَّتُهُ الْوَثِیقَةُ».
۴. کسانی که از روی سقامت معنوی از جهاد در راه خدا روی برمی‌گردانند، در حقیقت از تدبیر امنیت جامعه دست می-کشند و درنتیجه، حمایت خدای سبحان را از دست می‌دهند؛ یعنی خود خواستار آن هستند که خدای سبحان لباس ذلت و ناامنی را بر آنان بپوشاند و رنج و گرفتاری و فروپاشی را برای حکومت و جامعه دینی رقم بزند: «فَمَنْ تَرَكَهُ رَغْبَةً عَنْهُ أَلْبَسَهُ اللَّهُ ثَوْبَ الذُّلِّ وَ شَمِلَهُ الْبَلَاءُ».
۵. کسانی که از روی سقامت معنوی، از جهاد در راه خدا روی برمی‌گردانند، در حقیقت ذلت و پستی خود و جامعه را زیر چکمه دشمن حس خواهند کرد و مهر بلاهت و بی‌خردی را بر دل خویش و جامعه‌شان خواهند کوبید و بی‌آنکه بتوانند، برای برون‌رفت از چیرگی ستمگرانه دشمن چاره‌ای بیندیشند، ذلت و بلاهت را به‌عنوان نشانه‌های سقامت معنوی فردی و اجتماعی بر پیشانی جامعه حکاکی خواهند کرد: «وَدُیِّثَ بِالصَّغَارِ وَالْقَمَاءَةِ وَضُرِبَ عَلَى قَلْبِهِ بِالْإِسْهَابِ».
۶. کسانی که از روی سقامت معنوی، جهاد در راه خدا را ضایع می‌کنند، حق و حقوق آنان پای‌مال می‌شود و خود به سوی نابودی و فروپاشی و ویرانی و آشفتگی گام برمی‌دارند و عدالت و انصاف نیز از آنان می‌گریزد. به‌راستی اگر تباه‌سازی جهاد در گستره جامعه دینی فراگیر شود، جامعه از حق و عدل محروم گشته، دچار فروپاشی و ویرانی می‌شود: «وَأُدِیلَ الْحَقُّ مِنْهُ بِتَضْیِیعِ الْجِهَادِ وَسِیمَ الْخَسْفَ وَمُنِعَ النَّصَفَ».
در فرهنگ دینی، راه نیرومندی و ارتقای مادی و معنوی جامعه اسلامی، جهاد در برابر دشمنان اسلام است و این نکته‌ای طلایی و کلیدی است که حضرت امیر(ع) در خطبه بیست و پنجم نهج‌البلاغه به آن توجه داده و به زوایای آن پرداختند؛ البته روشن است که جهاد گستره وسیعی دارد که جهاد اقتصادی، جهاد فرهنگی، جهاد رسانه‌ای، جهاد تبیین و جهاد علمی در کنار جهاد دفاعی را در برمی‌گیرد و هر یک برای تفوق بر دشمنان لازم و ضروری و مؤثر است.
از این جهت، مقام معظم رهبری در طی سخنانی در یازدهم مهر ۱۴۰۳ فرمودند: جهاد عمده نخبگان خیزش جدید علمی، نهضت جدید علمی و تفوق علمی بر رقیبان و دشمنان است. رویکرد این یادداشت، سلامت معنوی اجتماعی است که فرازی از سخن حضرت امیر(س) را به اشاره شرح می‌دهد. حضرت فرمودند: «اما بعد بی‌تردید جهاد دری است از درهای بهشت که خدایش تنها به روی یاران آشنا گشوده است و آن، جامه خویش‌بانی است و زره نفوذناپذیر الهی بر پیکر پیکارجویان و سپر اطمینان‌بخش او برای مجاهدان. پس هرکه از سر بی‌میلی جهاد را وانهد، خدای جامه ذلت بر اندامش فروپوشد و در گرفتاری‌اش فروپیچد. از درون به خودکم‌بینی و بلاهت آلود شود و پرده‌ای از کم‌اندیشی و پرگویی بر دل او فرود آید. به کیفر تباه کردن جهاد، حق از او روی بگرداند، به سختی و رنج گرفتار شود و از عدل و انصاف محروم ماند.»
نکات نهفته در این بیان:
1. جهاد به‌عنوان راه عبور مخلصانه از خویشتن برای مراقبت و تقویت و اعتلای جامعه دینی تا سر حد وصول به خدای سبحان، دری از درهای بهشت است؛ زیرا جهاد همه قوای قلبی را از تفرقه و خودخواهی که زمینه‌ساز سقامت معنوی هستند، می‌رهاند و به سوی جمعیت و خداخواهی که پایه سلامت معنوی هستند، سوق می‌دهد و با سرای [سَلاماً سَلاماً] [۲۶/واقعه] که فردوس برین است، مناسب می‌سازد و در آن سرای سکنی می‌دهد: «إِنَّ الْجِهَادَ بَابٌ مِنْ أَبْوَابِ الْجَنَّةِ». ۲. خدای سبحان برای بهترین اولیایش که اول برای تعالی سلامت معنوی و دوم برای وصال الهی مشتقانه به دنبال زمینه‌ها و بسترها هستند، درِ سرزمین جهاد را برای آنان گشود: «فَتَحَهُ اللَّهُ لِخَاصَّةِ أَوْلِیَائِهِ». ۳. تقوای اجتماعی که برای حفاظت جامعه از ذلت و برای زینت جامعه به عزت و امنیت توصیه شده است، نیاز به پوشش کامل، زره محکم و سپر مطمئن دارد که جهاد است. در حقیقت جهاد، موجب سلامت معنوی اجتماعی است: «هُوَ لِبَاسُ التَّقْوَى ودِرْعُ اللَّهِ الْحَصِینَةُ وجُنَّتُهُ الْوَثِیقَةُ». ۴. کسانی که از روی سقامت معنوی از جهاد در راه خدا روی برمی‌گردانند، در حقیقت از تدبیر امنیت جامعه دست می-کشند و درنتیجه، حمایت خدای سبحان را از دست می‌دهند؛ یعنی خود خواستار آن هستند که خدای سبحان لباس ذلت و ناامنی را بر آنان بپوشاند و رنج و گرفتاری و فروپاشی را برای حکومت و جامعه دینی رقم بزند: «فَمَنْ تَرَكَهُ رَغْبَةً عَنْهُ أَلْبَسَهُ اللَّهُ ثَوْبَ الذُّلِّ وَ شَمِلَهُ الْبَلَاءُ». ۵. کسانی که از روی سقامت معنوی، از جهاد در راه خدا روی برمی‌گردانند، در حقیقت ذلت و پستی خود و جامعه را زیر چکمه دشمن حس خواهند کرد و مهر بلاهت و بی‌خردی را بر دل خویش و جامعه‌شان خواهند کوبید و بی‌آنکه بتوانند، برای برون‌رفت از چیرگی ستمگرانه دشمن چاره‌ای بیندیشند، ذلت و بلاهت را به‌عنوان نشانه‌های سقامت معنوی فردی و اجتماعی بر پیشانی جامعه حکاکی خواهند کرد: «وَدُیِّثَ بِالصَّغَارِ وَالْقَمَاءَةِ وَضُرِبَ عَلَى قَلْبِهِ بِالْإِسْهَابِ». ۶. کسانی که از روی سقامت معنوی، جهاد در راه خدا را ضایع می‌کنند، حق و حقوق آنان پای‌مال می‌شود و خود به سوی نابودی و فروپاشی و ویرانی و آشفتگی گام برمی‌دارند و عدالت و انصاف نیز از آنان می‌گریزد. به‌راستی اگر تباه‌سازی جهاد در گستره جامعه دینی فراگیر شود، جامعه از حق و عدل محروم گشته، دچار فروپاشی و ویرانی می‌شود: «وَأُدِیلَ الْحَقُّ مِنْهُ بِتَضْیِیعِ الْجِهَادِ وَسِیمَ الْخَسْفَ وَمُنِعَ النَّصَفَ».