اثار ماندگار - شماره 818
وسیلةالعفایف یا طومار عفت
کشف حجاب به‌صورت رسمی در سال ۱۳۱۴ توسط رضاخان اعلام شد؛ اما این رژیم از آغاز سلطنت رضاخان تلاش‌های نرمی را برای زمینه‌سازی کشف حجاب انجام داده بود و به‌طور جدی در سراسر کشور، روزنامه‌ها و مجلات در وصف کشف حجاب مطالبی سفارشی را می‌نوشتند تا این را برای مردم ایران به یک امر عادی تبدیل کنند.
آیت‌الله جیلانی با درک خطری که در ماجرای کشف حجاب، مردم ایران را تهدید می‌کرد، کتابی به‌نام «وسیلةالعفایف یا طومار عفت» را نوشت و آن را در چاپخانه فردوس رشت در روز ۲۶ اردیبهشت ۱۳۰۷ منتشر ساخت.
این کتاب درباره ضرورت حجاب و عفاف و در راستای تقابل فکری روحانیت شیعه با ماجرای کشف حجاب، هفت سال زودتر از اعلام رسمی کشف حجاب، نگاشته شد و رژیم رضاشاه هرگز برنمی‌تابید که به‌صورت علمی کسی به مقابله با کشف حجاب رود؛ به‌همین خاطر رژیم در ماجرای چاپ و توزیع این کتاب غافل‌گیر شد. آنها تلاش زیادی کردند تا جلوی توزیع آن را بگیرند و نسخه‌هایی از آن کتاب را توقیف کردند؛ ولی کار از کار گذشته بود.
ساختار کتاب
این کتاب در دفاع از حجاب بانوان نوشته شده است و از آیات و روایات و اشعار مختلفی در این راه استفاده کرده است. آنچه به این کار ارزش بیشتری داد و آن را به یک کتاب منحصر به فرد در آن عصر تبدیل کرد، این بود که نویسنده به‌صورت مستند با استفاده از گفته‌های بزرگان و فلاسفه غربی، مضرات بی‌حجابی و بی‌عفتی را برشمرده است. «کتاب طومار عفت به‌ویژه از این جهت که مى‌کوشد تا مطالب خود را با نوشته‌هاى مؤلفان غربى مستند کند، نشان از رویکرد جدیدى دارد که مؤلفان مدافع اسلام از این دوره به بعد، آن را مورد توجه قرار داده‌اند. طبعاً نسل جدیدى که در دوره پس از مشروطه پرورش یافته و نگاهش به غرب و داده‌هاى اطلاعاتى آن، مثبت است، زمینه این قبیل استدلال‌ها را فراهم آورده است.
ارزش علمی این کتاب، زمانی آشکار می‌شود که بدانیم تا به امروز که قریب یک قرن از تألیف آن گذشته است، هنوز یکی از مهمترین و معروف‌ترین کتاب‌هایی است که درباره زن و حجاب نوشته شده است و این اثر یکى از منابع بیشتر کسانى بوده است که پس از وى، درباره حجاب، کتاب یا مقاله نگاشته‌اند. کتاب‌شناسی‌های مختلفی در موضوع زن و حجاب وجود دارد که همگی از کتاب طومار عفت و نویسنده آن، به بزرگی یاد کرده‌اند.
موضوعات کتاب
موضوعاتی که در این کتاب مطرح شده است، عبارتند از: تاریخ حجاب در اقوام و ادیان مختلف، بررسی مقام و منزلت زن در ادوار گذشته و در کشورهای گوناگون، هویت و صفات زنان، حقوق آنان و مقایسه آن با حقوق مردان، ارث و فلسفه تعیین نصف ارث برای زن در اسلام، شهادت زنان، تعدد زوجات، مباحث اجتماعى و طبیعی حجاب، فواید حجاب، آیات و احادیث مربوط به حجاب.
آیت‌الله جیلانی در این کتاب می‌کوشد، اثبات کند که در جهان، قوانین و معیارهایی درباره بانوان و حفظ کرامت و شخصیت آنان وجود داشته که اسلام با وضع قوانین کامل‌تری، سعی بر بهبود اوضاع زنان نموده است و حجاب نه‌تنها مانع پیشرفت زنان نیست؛ بلکه خود عامل عزت و ترقی آنان خواهد بود و می‌گوید: «آنانی که امروزه به اسم زنان، چیزهایی را که منافی وظیفه ایشان است، درخواست می‌کنند، نه فقط در افساد خصایص زنان می‌کوشند؛ بلکه ایشان را از حظوظ اسلامیت، بی‌بهره می‌نمایند.»
این کتاب از حیث ادبی نیز ارزش بسیاری دارد؛ چراکه نویسنده، اشعار گوناگونی را که در آن روز توسط شاعران مختلف در دفاع از حجاب سروده شده بود، گرد آورده و در جای جای کتاب از آنها استفاده کرده و نیز اشعار شاعران مخالف حجاب مانند ایرج میرزا (ص۲۰۸) را هم ذکر کرده و به جواب‌گویی ادبی به آنها پرداخته است.
آیت‌الله جیلانی به‌خاطر تألیف کتاب طومار عفت، مرارت‌ها و فشارهای زیادی را از سوی رژیم رضاخان متحمل شد که دستگیری، زندان، شکنجه و تبعید از جمله هزینه‌های آن بود. فضل‌الله زاهدی، آیت‌الله جیلانی را دستگیر کرده و مدتی در زندان «ارکان حرب گیلان» در بازداشت نگه داشت و او را مورد شکنجه قرار داد و بعد از مدتی او را به فومن تبعید کرد و تا سال‌ها در فومن در شرایط بدی نگه داشته می‌شد و اجازه فعالیت چندانی نداشت.
شعری که ایشان گفته بود، در آن زمان خیلی مهم بود و در آن حال و هوای اختناق و خفقان و قلدری رضاخان، یک چنین شعری گفتن، واقعاً دل شیر می‌خواست و شعرش این‌گونه بود که:
ارکان فلک فتاده از چشم ملوک
رذلان همه حاکمند در شهر و بلوک
گفتم که به دهر رذل پرورشده‌ای
خندید که الناس علی دین ملوک
در پشت جلد اول کتاب طومار عفت، این عبارت درج شده بود: «در صورت مساعدت علاقه‌مندان به معارف، تصمیم داریم جلد دوم را هم تقدیم نماییم.»؛ اما رژیم رضاخان به هیچ‌وجه اجازه نداد که جلد دوم آن منتشر گردد و این تأسف در این صد سال برای بسیاری از محققان وجود دارد که جلد دوم آن تاکنون منتشر نشده است.
آیت‌الله جیلانی با درک خطری که در ماجرای کشف حجاب، مردم ایران را تهدید می‌کرد، کتابی به‌نام «وسیلةالعفایف یا طومار عفت» را نوشت و آن را در چاپخانه فردوس رشت در روز ۲۶ اردیبهشت ۱۳۰۷ منتشر ساخت.
این کتاب درباره ضرورت حجاب و عفاف و در راستای تقابل فکری روحانیت شیعه با ماجرای کشف حجاب، هفت سال زودتر از اعلام رسمی کشف حجاب، نگاشته شد و رژیم رضاشاه هرگز برنمی‌تابید که به‌صورت علمی کسی به مقابله با کشف حجاب رود؛ به‌همین خاطر رژیم در ماجرای چاپ و توزیع این کتاب غافل‌گیر شد. آنها تلاش زیادی کردند تا جلوی توزیع آن را بگیرند و نسخه‌هایی از آن کتاب را توقیف کردند؛ ولی کار از کار گذشته بود.
ساختار کتاب
این کتاب در دفاع از حجاب بانوان نوشته شده است و از آیات و روایات و اشعار مختلفی در این راه استفاده کرده است. آنچه به این کار ارزش بیشتری داد و آن را به یک کتاب منحصر به فرد در آن عصر تبدیل کرد، این بود که نویسنده به‌صورت مستند با استفاده از گفته‌های بزرگان و فلاسفه غربی، مضرات بی‌حجابی و بی‌عفتی را برشمرده است. «کتاب طومار عفت به‌ویژه از این جهت که مى‌کوشد تا مطالب خود را با نوشته‌هاى مؤلفان غربى مستند کند، نشان از رویکرد جدیدى دارد که مؤلفان مدافع اسلام از این دوره به بعد، آن را مورد توجه قرار داده‌اند. طبعاً نسل جدیدى که در دوره پس از مشروطه پرورش یافته و نگاهش به غرب و داده‌هاى اطلاعاتى آن، مثبت است، زمینه این قبیل استدلال‌ها را فراهم آورده است.
ارزش علمی این کتاب، زمانی آشکار می‌شود که بدانیم تا به امروز که قریب یک قرن از تألیف آن گذشته است، هنوز یکی از مهمترین و معروف‌ترین کتاب‌هایی است که درباره زن و حجاب نوشته شده است و این اثر یکى از منابع بیشتر کسانى بوده است که پس از وى، درباره حجاب، کتاب یا مقاله نگاشته‌اند. کتاب‌شناسی‌های مختلفی در موضوع زن و حجاب وجود دارد که همگی از کتاب طومار عفت و نویسنده آن، به بزرگی یاد کرده‌اند.
موضوعات کتاب
موضوعاتی که در این کتاب مطرح شده است، عبارتند از: تاریخ حجاب در اقوام و ادیان مختلف، بررسی مقام و منزلت زن در ادوار گذشته و در کشورهای گوناگون، هویت و صفات زنان، حقوق آنان و مقایسه آن با حقوق مردان، ارث و فلسفه تعیین نصف ارث برای زن در اسلام، شهادت زنان، تعدد زوجات، مباحث اجتماعى و طبیعی حجاب، فواید حجاب، آیات و احادیث مربوط به حجاب.
آیت‌الله جیلانی در این کتاب می‌کوشد، اثبات کند که در جهان، قوانین و معیارهایی درباره بانوان و حفظ کرامت و شخصیت آنان وجود داشته که اسلام با وضع قوانین کامل‌تری، سعی بر بهبود اوضاع زنان نموده است و حجاب نه‌تنها مانع پیشرفت زنان نیست؛ بلکه خود عامل عزت و ترقی آنان خواهد بود و می‌گوید: «آنانی که امروزه به اسم زنان، چیزهایی را که منافی وظیفه ایشان است، درخواست می‌کنند، نه فقط در افساد خصایص زنان می‌کوشند؛ بلکه ایشان را از حظوظ اسلامیت، بی‌بهره می‌نمایند.»
این کتاب از حیث ادبی نیز ارزش بسیاری دارد؛ چراکه نویسنده، اشعار گوناگونی را که در آن روز توسط شاعران مختلف در دفاع از حجاب سروده شده بود، گرد آورده و در جای جای کتاب از آنها استفاده کرده و نیز اشعار شاعران مخالف حجاب مانند ایرج میرزا (ص۲۰۸) را هم ذکر کرده و به جواب‌گویی ادبی به آنها پرداخته است.
آیت‌الله جیلانی به‌خاطر تألیف کتاب طومار عفت، مرارت‌ها و فشارهای زیادی را از سوی رژیم رضاخان متحمل شد که دستگیری، زندان، شکنجه و تبعید از جمله هزینه‌های آن بود. فضل‌الله زاهدی، آیت‌الله جیلانی را دستگیر کرده و مدتی در زندان «ارکان حرب گیلان» در بازداشت نگه داشت و او را مورد شکنجه قرار داد و بعد از مدتی او را به فومن تبعید کرد و تا سال‌ها در فومن در شرایط بدی نگه داشته می‌شد و اجازه فعالیت چندانی نداشت.
شعری که ایشان گفته بود، در آن زمان خیلی مهم بود و در آن حال و هوای اختناق و خفقان و قلدری رضاخان، یک چنین شعری گفتن، واقعاً دل شیر می‌خواست و شعرش این‌گونه بود که:
ارکان فلک فتاده از چشم ملوک
رذلان همه حاکمند در شهر و بلوک
گفتم که به دهر رذل پرورشده‌ای
خندید که الناس علی دین ملوک
در پشت جلد اول کتاب طومار عفت، این عبارت درج شده بود: «در صورت مساعدت علاقه‌مندان به معارف، تصمیم داریم جلد دوم را هم تقدیم نماییم.»؛ اما رژیم رضاخان به هیچ‌وجه اجازه نداد که جلد دوم آن منتشر گردد و این تأسف در این صد سال برای بسیاری از محققان وجود دارد که جلد دوم آن تاکنون منتشر نشده است.