«نهج‌البلاغه» ثانی؛ اثری نویافته از میراث حدیثی شیعی
معرفی کتاب «کلمات سیدالعرب» اشرف جعفری حدیث شیعه و سخن معصوم(ع) دارای جهات و حیثیت‌های مختلف می‌باشد. یکی از جهات، ناظر به بحث‌های درون‌مذهبی است که به ما توصیه شده، احادیث معصومین را فراگرفته، با این احادیث انس داشته و در مجالس و محافل خود این احادیث را بازگو کنیم که باعث زنده شدن دل می‌گردد. از دیگر حیثیات سخن معصوم، بُعد فرامذهبی و فرادینی آن می‌باشد؛ به‌گونه‌ای که اگر محاسن کلمات معصومین(ع) به دیگران ارائه گردد، جذب مکتب اهل‌بیت(ع) خواهند شد و این، در حقیقت احیای امر شیعه می‌باشد.
از میان چند صد هزار حدیث نقل‌شده از ائمه اطهار(ع)، درصد قابل اعتنایی، متعلق به حضرت امیرالمؤمنین علی(ع) می‌باشد. معروف‌ترین کتاب پیرامون سخنان امیرالمؤمنین در میان شیعه، کتاب شریف «نهج‌البلاغه» است و یکی از شگفتی‌ها این است که با وجود تألیف چندین کتاب در قرن چهار و پنج هجری و یا در روزگار سیدرضی پیرامون سخنان امیرالمؤمنین(ع)، شبیه‌ترین کتاب به نهج‌البلاغه سیدرضی، توسط یکی از عالمان و محدثان گیلانی معاصر وی که از سادات زینبی و جعفری و ساکن اصفهان می‌باشد، تألیف شده است. کتابی مانند نهج‌البلاغه که مشتمل بر خطبه‌ها، نامه‌ها و کلمات حکمت‌بار حضرت امیرالمؤمنین(ع) می‌باشد.
نام کتاب «کلمات سیدالعرب ابی‌الحسن علی‌بن ابی‌طالب(ع)» است؛ ولی برخلاف نهج‌البلاغه، اقبال و گرایشی که به نهج‌البلاغه شده، برای این کتاب رخ نداده است؛ حتی نسخه‌های آن مانند نهج‌البلاغه در قرون بعد، فراوان نبوده که طبعاً این تفاوت اقبال، معلول عوامل جغرافیایی و مذهبی از جمله گرایش مذهبی اصفهان آن عصر بوده است.
نویسنده و جمع‌آوری‌کننده این کتاب، سیدابوالحسن محمدبن طاهر زینبی جعفری معروف به اشرف جعفری می‌باشد. او را از این‌رو اصفهانی یاد کرده‌اند که بیشتر زندگانی‌اش را در اصفهان گذرانده؛ اما وی از علما و سادات بزرگوار سرزمین پرافتخار گیلان است. یک تیره از نسل حضرت زینب(س) و حضرت عبدالله‌بن جعفر(رض) به گیلان منتقل شده‌اند. پدر و مادر محدث زینبی و اشرف جعفری، در گیلان بوده‌اند و بر این اساس تولد اشرف، یا در گیلان است و در کودکی به اصفهان منتقل شده یا اینکه ابتدا پدر و مادرش به اصفهان رفته و او در اصفهان زاده شده است.
محدث زینبی جعفری، با آل کاکویه اصفهان و همدان که از توابع آل‌بویه و دیالمه هستند، نیز ارتباط داشته و حتی به مقام وزارت نیز رسیده است؛ لذا او را «الکافی الوزیر» هم خوانده‌اند؛ مانند حکیم ابوعلی سینا که هم‌عصر وی بوده و با آل کاکویه ارتباط داشته و او نیز به وزارت رسیده است. اگر وزارت اشرف جعفری پس‌از ابن‌سینا بوده باشد، قاعدتاً پس‌از سال 428 قمری است. پدر، مادر، دختر(شمس‌النهار)، پسر(ابوطالب، مفضل، فضل) و نوه‌های دختری و پسری اشرف جعفری شناخته شده‌اند و در فهرست منتجب‌الدین از تعدادی از آنها یاد شده‌است و داماد او سیداسماعیل افطسی اصفهانی متوفای 495 قمری است.
از مشایخ اشرف جعفری، می‌توان به ابن‌مقری(381-295) و محمدبن علی غزال اصفهانی اشاره کرد. چنان‌که از مجازان و راویان از او، باید ابوعلی حداد اصفهانی(515-419)، ابوالحسین شجری رازی(497-412) و ابوطالب عمی را یاد کرد. سال ولادت و وفات او مشخص نیست؛ اما محدوده زندگی او را میان 350 تا 450 قمری می‌توان تخمین زد و از این جهت، او عالمی معمّر بوده که عمری طولانی داشته است. مذهب اشرف جعفری، شیعه می‌باشد؛ چنان‌که از کتاب او و تعابیر و مطالبی که آورده، به دست می‌آید و نسّابه شام، استاد سیدعلاء دمشقی نیز بیان می‌کند که وی شیعه‌مذهب است.
از تألیفات این عالم دانشمند و محدث بزرگوار، فقط از دو اثر اطلاع داریم. یکی از آنها کلمات سیدالعرب می‌باشد و دیگری خطبه‌های توحیدی طولانی امیرالمؤمنین علی(ع) که از اثر دوم تاکنون اطلاعاتی در دست نیست؛ اما کتاب کلمات سیدالعرب را او به درخواست کسی که خواهان جمع‌آوری کلمات حضرت امیرالمؤمنین(ع) بوده، پدید آورده است و کتاب او که می‌توان «نهج‌البلاغه ثانی» نام نهاد؛ زیرا هم این کتاب به‌سان نهج‌البلاغه مشتمل بر کلمات و سخنان امیرالمؤمنین علی(ع) در سه بخش خطبه‌ها، نامه‌ها و کلمات قصار است. هم مؤلف آن مانند سیدرضی، از سادات و علمای شیعه است، هم هر دو معاصر یکدیگر بوده و در عصر آل‌بویه، این خاندان و حکام خدوم و مظلوم گیلانی، می‌زیسته‌اند.
محتوای احادیث کتاب کلمات سیدالعرب، سه گونه است: بخش نخست، نقل‌هایی متفردانه و مختص این اثر که در دیگر منابع نیامده که از این حیث نیز مغتنم است. بخش دوم، نقل‌های مشترک؛ ولی دارای اختلاف این اثر با دیگر مصادر و سومین بخش، نقل‌های مشترک این اثر با دیگر منابع بدون هیچ تفاوتی که البته بخش دوم، یعنی نقل‌های مشترک دارای اختلاف در نقل، در کتاب غلبه دارد. اشرف جعفری، خطبه‌های طولانی توحیدی نهج‌البلاغه را در این کتاب نیاورده؛ چون آن را به‌صورت جداگانه در اثری جمع نموده است. همچنین آن‌گونه که استاد موسوی بروجردی یاد می‌کند، مؤلف این اثر نهج‌البلاغه را ندیده؛ زیرا نسخ نهج‌البلاغه در این زمان، هنوز به ایران منتقل نشده بوده است.
کتاب کلمات سیدالعرب براساس نسخه خطی کتابخانه سلیمانیه ترکیه که در ضمن مجموعه‌ای نفیس مشتمل بر چند رساله بوده و در سال 754 قمری از روی نسخه زمان مؤلف، استنساخ و تصحیح شده است. این کتاب در 788 صفحه چاپ شده که دارای دو مقدمه از سیدحسن موسوی بروجردی و سیدعلاء موسوی دمشقی می‌باشد. کلمات سیدالعرب مشتمل بر 661 مورد از سخنان امیرالمؤمنین علی(ع) است که با عهدنامه مالک اشتر(رض) به پایان می‌رسد. متن سخنان علوی، از صفحه 109 تا 584 می‌باشد و بر این اساس، حجم آن، اندکی کم‌تر از حجم نهج‌البلاغه شریف رضی است.
گروه تحقیق کتابخانه علامه مجلسی(ره) قم که این اثر را تصحیح نموده، کلمات محرف یا مصحف نسخه را براساس منابع اصلاح کرده، به شماره‌گذاری سخنان و انتخاب عناوین دست زده و چاپ دورنگ این اثر با متنی مشکول و چاپی زیبا همراه با استخراج آیات و روایات و مصدریابی‌های متنوع مسانید و مراسیل همراه بوده و با نهج‌البلاغه نیز مقایسه شده است. به‌علاوه مصادر مبسوط خاصه و عامه مندرج در پاروقی صفحات، توضیح برخی واژگان مشکل یا امثال هم، آمده است و نهایتاً نمایه‌های متعددی را در انتهای کتاب برای آیات، روایات، اعلام، اماکن، اشعار و غیره مشاهده می‌کنیم.
این کتاب در 1403 منتشر شده و در 18 مهرماه امسال با حضور آیات، حجج، پژوهشگران و علاقه‌مندان میراث حدیثی شیعه در شهرمقدس قم در محل کتابخانه علامه مجلسی(ره) از آن رونمایی صورت گرفته است. کتاب کلمات سیدالعرب، از آثار گران‌بهای حدیثی شیعه به‌شمار خواهد رفت و در آینده، پیرامون آن کارهای تحقیقاتی و چاپی عربی و فارسی فراوانی از جمله مقایسه اثر با نهج‌البلاغه و سایر آثار حدیثی صورت خواهد گرفت. در انتها درود می‌فرستیم بر روان پاک محدث زینبی جعفری، این دانشمند بزرگ شیعه که افتخار گیلان، اصفهان و جهان تشیع است و از حضرت امیرمؤمنان علی(ع) برای همه شیعیان، طلب مدد و یاری می‌نماییم.
تهیه و تنظیم: حجت‌الاسلام محمدعلی نجفی کرمانشاهی