حجت‌الاسلام والمسلمین حمیدرضا مطهری
نقش حوزه علمیه قم در رشد تاریخ‌نگاری اسلام قابل توجه است
حجت‌الاسلام والمسلمین مطهری گفت: ما تا زمان بازتأسیس حوزه علمیه آثاری نداریم که نشان بدهد، در این مقطع زمانی، به تاریخ پرداخته است؛ اما در نیمه دوم این قرن، به‌وضوح می‌بینیم که مراکز پژوهشی شکل گرفتند که به‌صورت تخصصی، به تاریخ اسلام، اهل‌بیت(ع) یا تاریخ معاصر می‌پردازند و وابسته به حوزه علمیه قم هستند.
به گزارش خبرگزاری حوزه، حجت‌الاسلام والمسلمین حمیدرضا مطهری، مدیر گروه علمی تاریخ همایش یکصدسالگی بازتأسیس حوزه علمیه قم، در سلسله نشست‌های علمی یکصدمین سال بازتأسیس حوزه علمیه قم، به موضوع «دانش تاریخی اسلام در یکصد سال اخیر حوزه علمیه قم» پرداخت و گفت: تحول چشم‌گیری در زمینه آثار تدوین‌شده در حوزه تاریخ اسلام فارغ از کیفیت و محتوای آثار و تحولی که از تاریخ نقلی و تحلیلی شکل گرفته، تعداد آثار و تعدد موضوعات پژوهشی در زمینه تاریخ اسلام صورت گرفته است.
وی افزود: از بعد سخت‌افزاری پژوهش، ضمن اینکه می‌توان به مراکز، پژوهشکده‌ها و پژوهشگاه‌هایی که به تاریخ می‌پردازند، مجلات و دانشنامه‌ها را نیز مورد توجه قرار داد.
حجت‌الاسلام والمسلمین مطهری، با اشاره به اینکه مؤسسات مختلفی در نیمه دوم بازتأسیس حوزه علمیه قم، شکل گرفتند، عنوان کرد: ما تا زمان بازتأسیس حوزه علمیه آثاری نداریم که نشان بدهد، در این مقطع زمانی، به تاریخ پرداخته است؛ اما در نیمه دوم این قرن، به‌وضوح می‌بینیم که مراکز پژوهشی شکل گرفتند که به‌صورت تخصصی به تاریخ اسلام، اهل‌بیت(ع) یا تاریخ معاصر می‌پردازند و وابسته به حوزه علمیه قم هستند؛ مثل پژوهشکده تاریخ و سیره اهل‌بیت، مؤسسه امام خمینی(ره)، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه، پژوهشگاه المصطفی(ص) و ... وجود دارند.
وی افزود: در کنار اینها مجلاتی نیز شکل گرفتند؛ اگرچه در ابتدای بازتأسیس و نیمه اول یکصدسال اخیر، برخی از مجلات بودند که مطالبی در تاریخ اسلام منتشر می‌کردند؛ اما واقعیت اینها به‌صورت اختصاصی به تاریخ اسلام توجه نداشتند؛ بلکه در کنار علوم دیگر به تاریخ اسلام نیز می‌پرداختند؛ ولی در نیمه دوم مجلات متعددی در حوزه علمیه قم شکل گرفته‌اند که وابسته به مراکز مختلفی هستند که این مراکز از زیرمجموعه‌های حوزه علمیه قم به‌شمار می‌روند که با تولید مجلات متعدد علمی، در حوزه تاریخ اسلام و تاریخ اهل‌بیت(ع) قدم بسیار مهمی در ترویج مکتب اهل‌بیت(ع) برداشته‌اند و نقش مهمی در پیشرفت دانش تاریخ ایفا می‌کنند.
مدیر گروه علمی تاریخ همایش یکصدسالگی بازتأسیس حوزه علمیه قم، با بیان تقدم پژوهش بر آموزش در حوزه علمیه قم، توضیح داد: با توجه به اینکه سابقه پژوهش در حوزه علمیه قم بر آموزش تقدم دارد و نگاهی بر آنچه که بر دانش تاریخ رفته، نشان می‌دهد که حوزه پژوهش، مقدم بر آموزش بوده و پیش از اینکه آموزش به‌صورت رسمی در حوزه علمیه شکل بگیرد، پژوهش به گونه‌ها و شیوه‌های مختلف در حوزه‌های علمیه قم دیده می‌شود و نشانه‌هایی از این تغییر و تحول وجود دارد.
وی ادامه داد: بعد از بازتأسیس حوزه علمیه قم، در آثار شیخ عباس قمی(رض) می‌بینیم که گرچه وی پرورش‌یافته این مقطع زمانی نیست؛ اما به هر حال آثار فراوانی که از وی در زمینه‌های مختلف تاریخ اسلام مانند مقتل‌نگاری و نگارش تاریخ حضرت سیدالشهداء(ع)، نگارش تاریخ پیامبر گرامی اسلام (ص) و... است، نشان می‌دهد که ایشان شخصیت جامع‌الأطرافی بودند که آثار متعدد و ارزشمندی را نیز در این زمینه به یادگار گذاشتند.
حجت‌الاسلام والمسلمین مطهری با اشاره به شروع تاریخ‌نگاری توسط شاگردان آیت‌الله حائری(قد) در حوزه علمیه قم، ابراز کرد: برخی از بزرگان و تربیت‌شدگان مکتب آیت‌الله‌العظمی حائری یزدی(قد) که در بازتأسیس حوزه علمیه مبارک قم، نقش اصلی و اساسی را دارند، در مکتب ایشان نیز افرادی پرورش پیدا می‌کنند که به تاریخ توجه پیدا کردند و آثاری را در این زمینه به رشته تحریر درآوردند که از جمله آن افراد، سیدعلیرضا ریحان یزدی و محمد شریف رازی هستند که آثاری مثل کتاب آیینه دانشوران، کتاب آثارالحجه و گنجینه دانشمندان، به‌نوعی تاریخ‌نگاری از حوزه علمیه در آن مقطع زمانی، توسط این افراد تولید شد.
وی افزود: کتاب آثارالحجه، یکی از مهم‌ترین آثار تاریخ‌نگاری در این مقطع زمانی است که اثر مهمی در تاریخ‌نگاری حوزه داشت و بعدها مورد استفاده افراد متعددی قرار گرفت؛ البته در ادامه، مورخان و شخصیت‌های تاریخ‌پژوه دیگری شکل گرفتند که به‌تدریج پژوهش را در حوزه تاریخ رشد دادند و قدم به قدم پیش بردند و آثار را به‌گونه دیگری تدوین کردند.
وی افزود: از بعد سخت‌افزاری پژوهش، ضمن اینکه می‌توان به مراکز، پژوهشکده‌ها و پژوهشگاه‌هایی که به تاریخ می‌پردازند، مجلات و دانشنامه‌ها را نیز مورد توجه قرار داد.
حجت‌الاسلام والمسلمین مطهری، با اشاره به اینکه مؤسسات مختلفی در نیمه دوم بازتأسیس حوزه علمیه قم، شکل گرفتند، عنوان کرد: ما تا زمان بازتأسیس حوزه علمیه آثاری نداریم که نشان بدهد، در این مقطع زمانی، به تاریخ پرداخته است؛ اما در نیمه دوم این قرن، به‌وضوح می‌بینیم که مراکز پژوهشی شکل گرفتند که به‌صورت تخصصی به تاریخ اسلام، اهل‌بیت(ع) یا تاریخ معاصر می‌پردازند و وابسته به حوزه علمیه قم هستند؛ مثل پژوهشکده تاریخ و سیره اهل‌بیت، مؤسسه امام خمینی(ره)، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه، پژوهشگاه المصطفی(ص) و ... وجود دارند.
وی افزود: در کنار اینها مجلاتی نیز شکل گرفتند؛ اگرچه در ابتدای بازتأسیس و نیمه اول یکصدسال اخیر، برخی از مجلات بودند که مطالبی در تاریخ اسلام منتشر می‌کردند؛ اما واقعیت اینها به‌صورت اختصاصی به تاریخ اسلام توجه نداشتند؛ بلکه در کنار علوم دیگر به تاریخ اسلام نیز می‌پرداختند؛ ولی در نیمه دوم مجلات متعددی در حوزه علمیه قم شکل گرفته‌اند که وابسته به مراکز مختلفی هستند که این مراکز از زیرمجموعه‌های حوزه علمیه قم به‌شمار می‌روند که با تولید مجلات متعدد علمی، در حوزه تاریخ اسلام و تاریخ اهل‌بیت(ع) قدم بسیار مهمی در ترویج مکتب اهل‌بیت(ع) برداشته‌اند و نقش مهمی در پیشرفت دانش تاریخ ایفا می‌کنند.
مدیر گروه علمی تاریخ همایش یکصدسالگی بازتأسیس حوزه علمیه قم، با بیان تقدم پژوهش بر آموزش در حوزه علمیه قم، توضیح داد: با توجه به اینکه سابقه پژوهش در حوزه علمیه قم بر آموزش تقدم دارد و نگاهی بر آنچه که بر دانش تاریخ رفته، نشان می‌دهد که حوزه پژوهش، مقدم بر آموزش بوده و پیش از اینکه آموزش به‌صورت رسمی در حوزه علمیه شکل بگیرد، پژوهش به گونه‌ها و شیوه‌های مختلف در حوزه‌های علمیه قم دیده می‌شود و نشانه‌هایی از این تغییر و تحول وجود دارد.
وی ادامه داد: بعد از بازتأسیس حوزه علمیه قم، در آثار شیخ عباس قمی(رض) می‌بینیم که گرچه وی پرورش‌یافته این مقطع زمانی نیست؛ اما به هر حال آثار فراوانی که از وی در زمینه‌های مختلف تاریخ اسلام مانند مقتل‌نگاری و نگارش تاریخ حضرت سیدالشهداء(ع)، نگارش تاریخ پیامبر گرامی اسلام (ص) و... است، نشان می‌دهد که ایشان شخصیت جامع‌الأطرافی بودند که آثار متعدد و ارزشمندی را نیز در این زمینه به یادگار گذاشتند.
حجت‌الاسلام والمسلمین مطهری با اشاره به شروع تاریخ‌نگاری توسط شاگردان آیت‌الله حائری(قد) در حوزه علمیه قم، ابراز کرد: برخی از بزرگان و تربیت‌شدگان مکتب آیت‌الله‌العظمی حائری یزدی(قد) که در بازتأسیس حوزه علمیه مبارک قم، نقش اصلی و اساسی را دارند، در مکتب ایشان نیز افرادی پرورش پیدا می‌کنند که به تاریخ توجه پیدا کردند و آثاری را در این زمینه به رشته تحریر درآوردند که از جمله آن افراد، سیدعلیرضا ریحان یزدی و محمد شریف رازی هستند که آثاری مثل کتاب آیینه دانشوران، کتاب آثارالحجه و گنجینه دانشمندان، به‌نوعی تاریخ‌نگاری از حوزه علمیه در آن مقطع زمانی، توسط این افراد تولید شد.
وی افزود: کتاب آثارالحجه، یکی از مهم‌ترین آثار تاریخ‌نگاری در این مقطع زمانی است که اثر مهمی در تاریخ‌نگاری حوزه داشت و بعدها مورد استفاده افراد متعددی قرار گرفت؛ البته در ادامه، مورخان و شخصیت‌های تاریخ‌پژوه دیگری شکل گرفتند که به‌تدریج پژوهش را در حوزه تاریخ رشد دادند و قدم به قدم پیش بردند و آثار را به‌گونه دیگری تدوین کردند.