عضو هیئت علمی مؤسسه امام خمینی(قد) بررسی کرد
پیوند تفسیر موضوعی با علوم اسلامی و انسانی
حجت‌الاسلام والمسلمین حمید آریان در نشست «مفسران برجسته حوزه علمیه قم؛ علامه مصباح یزدی و تفسیر نظام‌مند موضوعی قرآن» از سلسله نشست‌های یکصدمین سال بازتأسیس حوزه علمیه قم، عنوان کرد: مرحوم آیت‌الله مصباح یزدی از عالمان برجسته پرورش‌یافته حوزه علمیه قم در سده اخیر است که در عرصه‌های مختلف علوم اسلامی و انسانی از جمله دانش تفسیر، صاحب نظر، اندیشه و آثار برجسته علمی است.
به گزارش خبرگزاری حوزه، عضو هیئت علمی مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(قد) ادامه داد: علامه طباطبایی(ره) کسی است که در سده اخیر نهضت تفسیر را در حوزه‌های علمیه ایران از جمله حوزه علمیه قم راه انداخت. ایشان در اواسط دهه بیست، از تبریز به قم آمدند و بعد از بررسی متوجه شدند که به مباحث اخلاقی، عقلی فلسفی، معرفت فلسفی و تفسیر کمتر توجه می‌شود؛ به‌همین جهت شروع به تدریس این مباحث کردند. سپس شاگردان ایشان این مباحث را رونق دادند.
این استاد حوزه بیان کرد: مرحوم آیت‌الله مصباح یزدی در دهه ۳۰ در درس تفسیر علامه طباطبایی شرکت کرد و در سایه شاگردی علامه و تلاش‌ها و کوشش‌های علمی خود، به تخصص در تفسیر رسید و در اوایل دهه ۴۰، تدریس تفسیر قرآن در مدرسه حقانی تحت مدیریت شهید آیت‌الله بهشتی و شهید آیت‌الله قدوسی(ره) را آغاز کرد.
وی اظهار کرد: با توجه به اینکه ارائه تفسیر ترتیبی، زمان زیادی لازم دارد، ایشان تفسیر را به‌صورت موضوعی تدریس می‌کرد. در این روش، موضوعات و مسائل به‌صورت منظومه‌های فکری و مرتبط با هم و به‌صورت منسجم ارائه می‌شد. به این ترتیب دو نقیصه در تفسیر ترتیبی؛ یعنی طولانی بودن زمان و پراکندگی مطالب و موضوعات وجود نداشت.
علامه طباطبایی مبتکر تفسیر نظام‌مند موضوعی است
حجت‌الاسلام والمسلمین آریان اضافه کرد: طراحی مدل مبتکرانه تفسیر نظام‌مند موضوعی، مهم‌ترین ویژگی علامه مصباح یزدی(ره) در دانش تفسیر قرآن است. این تفسیر متناظر با نظامات اعتقادی، اخلاقی و اجتماعی اسلام و در پیوند با علوم اسلامی و انسانی و چالش‌ها و شبهات روز است.
عضو هیئت علمی مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(قد)، با بیان اینکه این تفسیر دارای نظام موضوعی خاصی است که قبلاً ارائه نشده بود، گفت: آیت‌الله مصباح یزدی(ره) در این روش، تفسیر موضوعی قرآن را از نظام اعتقادی موجود در قرآن شروع می‌کند و سپس به نظام اخلاقی و بعد به نظامات اجتماعی موجود در قرآن می‌رسد.
نظام اعتقادی و خداشناسی
این استاد حوزه علمیه اظهار کرد: ایشان سایر روش‌های تفسیری را در ابتدا نقد و بررسی کرده و نقایص آن‌ها را مطرح می‌کند و در ادامه، بر اساس اینکه محور همه مباحث قرآن، خدای متعال است، از بحث خداشناسی (توحید)، تفسیر موضوعات قرآنی را شروع می‌کند.
وی با اشاره به اینکه خدا (صفات، فعل و ذات خدا)، انسان و جهان سه موضوع اساسی و برجسته در قرآن است، افزود: علامه مصباح یزدی(ره) در توحید، سه بحث توحید ذاتی، توحید صفاتی و توحید فعلی را در آیات بیان می‌کند.
جهان هستی و انسان‌شناسی
حجت‌الاسلام والمسلمین آریان اضافه کرد: در توحید فعلی مسئله فاعلیت الهی و فعل الهی را ارائه می‌کند تا به جهان هستی، نظام آفرینش و موجودات به‌عنوان فعل خدا و آفریده‌های خدا می‌رسد. در بحث آفریده‌ها، به انسان که مهم‌ترین مخلوق الهی است، می‌پردازد و وارد مباحث معارف قرآن در مورد انسان (غایت، ویژگی‌ها، معاد و... انسان) می‌شود.
عضو هیئت علمی مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(قد) گفت: در این روش نظام‌مند، بعد از بیان ویژگی‌های انسان، گزینه اصلی مربوط به انسان یعنی تدبیر امر انسان توسط خدای متعال در شئون مختلف را مطرح می‌کند و در آن‌جا بحث راه صحیح زندگی، رفتار، افکار صحیح و کسانی که باید راه صحیح را به انسان ارائه کنند، بیان می‌کند.
وی با بیان اینکه در مرحله دو مسئله راه‌شناسی و راهنما‌شناسی مطرح می‌شود، تصریح کرد: در اینجا مطرح می‌شود که برای تدبیر امر حیات فردی و اجتماعی انسان، راه باید توسط راهنمایان خدای متعال در قالب آموزه‌ها در اختیار انسان گذاشته شود و سپس دستوراتی که خدای متعال برای حیات انسان ارائه کرده است، بیان می‌شود و بعد به قرآن به‌عنوان کتاب آسمانی و وحیانی که توسط خدای متعال نازل شده و تنها کتابی است که از هرگونه تحریف و تغییری مصون بوده است، می‌رسد.
این استاد حوزه افزود: در مورد قرآن دو مبحث قرآن‌شناسی (بررسی قرآن چیست، چه ویژگی‌هایی دارد و... از نظر آیات قرآن) و پیام‌های قرآن، برای تدبیر زندگی فردی و اجتماعی بشر مطرح می‌شود.
حجت‌الاسلام والمسلمین آریان یادآور شد: از خداشناسی تا قرآن‌شناسی، مربوط به مباحث نظام اعتقادی اسلام بر اساس قرآن است که این شش موضوع مطرح می‌شود.
نظام اخلاقی
وی با بیان اینکه علامه مصباح یزدی(ره) بعد از نظام اعتقادی، نظام اخلاقی را شروع می‌کند، عنوان کرد: در نظام اخلاقی اسلام به فلسفه اخلاق و مسائل اخلاقی می‌پردازد. مسائل اخلاقی در چهار حوزه اخلاق الهی (مسائل اخلاقی در پیوند بین انسان خدا)، اخلاق فردی (مسائل اخلاقی در پیوند انسان با خودش)، اخلاق اجتماعی (مسائل اخلاقی در پیوند انسان با دیگران و جامعه) و اخلاق محیط زیست (مسائل اخلاقی در پیوند انسان با طبیعت) مطرح می‌شود.
نظام اجتماعی
عضو هیئت علمی مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(قد) بیان کرد: آیت‌الله مصابح یزدی(ره) در بخش نظامات اجتماعی، بحثی را در مورد جامعه و تاریخ در قرآن بیان می‌کند که شامل: فلسفه جامعه و تاریخ در قرآن، مباحث اجتماعی در قرآن و مباحث جامعه‌شناختی در قرآن است.
حجت‌الاسلام والمسلمین آریان اظهار کرد: بعد از بیان جامعه و تاریخ، مباحث حقوق در قرآن (فلسفه حقوق و مسائل حقوقی)، سیاست در قرآن (نظام سیاسی اسلام)، اقتصاد در قرآن و مدیریت در قرآن را مطرح می‌کند.
وی عنوان کرد: کسانی که در زمینه تفسیر تخصص دارند، از لحاظ سطح اندیشه‌ای به قرآن‌پژوه، مفسر و نظریه‌پرداز تقسیم می‌شوند که علامه مصباح یزدی(ره)، در تفسیر، اندیشه‌ورز و نظریه‌پرداز است و رهبر معظم انقلاب بیان کردند: آیت‌الله مصباح صاحب اندیشه است و می‌تواند، تولید فکر کند.
حجت‌الاسلام والمسلمین آریان ادامه داد: آیت‌الله مصباح از اولین کسانی بود که به‌صورت جدی، به توسعه تفسیر، از تفسیر ترتیبی به تفسیر موضوعی اهتمام ورزید و تا انتها رفت. همه نظامات اجتماعی که ایشان در رابطه با آن بحث می‌کند، مبتنی بر نظام الهیاتی است که که قبلاً به‌صورت عقلی در رابطه با آنان بحث کرده است.
آثار در تفسیر ترتیبی و موضوعی
وی با اشاره به اینکه آیت‌الله مصباح یزدی در زمینه تفسیر ترتیبی و موضوعی، آثار متعددی دارند، اضافه کرد: تفسیر کامل سوره حمد و توحید در کتاب به سوی تو، تفسیر سوره بقره از ابتدا تا آیه ۲۱۵، تفسیر آیات ابتدایی سوره مؤمنون و آیات پایانی سوره فرقان در کتاب رستگاران، تفسیر آیه ۶ سوره انشقاق در کتاب لقای الهی و تفسیر برخی از سوره‌های کوتاه در مدرسه حقانی، از جمله آثار تفسیر ترتیبی ایشان است.
این استاد حوزه علمیه افزود: آیات مربوط به خداشناسی، جهان‌شناسی، انسان‌شناسی، راه‌شناسی، راهنما‌شناسی، قرآن‌شناسی، اخلاق در قرآن (اخلاق الهی، فردی، اجتماعی و محیط زیست) جامعه و تاریخ در قرآن، حقوق در قرآن، سیاست در قرآن، اقتصاد در قرآن، مدیریت در قرآن و مباحث فردی (برنامه عبادی اسلام و احکام فردی)، از آثار تفسیر موضوعی آیت‌الله مصباح است.
عضو هیئت علمی مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(قد) گفت: این آثار را می‌توان به سه دسته آثار مرتبط با موضوعات الهیاتی بنیادی (کتب راه و راهنما‌شناسی، قرآن‌شناسی، خود‌شناسی، خلقت انسان از نظر قرآن و پرتویی از امامت و ولایت در قرآن)، آثار مرتبط با مبادی نظامات اخلاقی و اجتماعی (کتب اخلاق در قرآن، بخشی از کتاب جامعه و تاریخ در قرآن و بخشی از کتاب حقوق و سیاست در قرآن)، آثار مرتبط نظامات اجتماعی و اخلاقی (کتب اخلاق در قرآن، جامعه و تاریخ در قرآن، حقوق و سیاست در قرآن، اقتصاد در قرآن) تقسیم کرد.
این استاد حوزه بیان کرد: مرحوم آیت‌الله مصباح یزدی در دهه ۳۰ در درس تفسیر علامه طباطبایی شرکت کرد و در سایه شاگردی علامه و تلاش‌ها و کوشش‌های علمی خود، به تخصص در تفسیر رسید و در اوایل دهه ۴۰، تدریس تفسیر قرآن در مدرسه حقانی تحت مدیریت شهید آیت‌الله بهشتی و شهید آیت‌الله قدوسی(ره) را آغاز کرد.
وی اظهار کرد: با توجه به اینکه ارائه تفسیر ترتیبی، زمان زیادی لازم دارد، ایشان تفسیر را به‌صورت موضوعی تدریس می‌کرد. در این روش، موضوعات و مسائل به‌صورت منظومه‌های فکری و مرتبط با هم و به‌صورت منسجم ارائه می‌شد. به این ترتیب دو نقیصه در تفسیر ترتیبی؛ یعنی طولانی بودن زمان و پراکندگی مطالب و موضوعات وجود نداشت.
علامه طباطبایی مبتکر تفسیر نظام‌مند موضوعی استحجتالاسلام والمسلمین آریان اضافه کرد: طراحی مدل مبتکرانه تفسیر نظام‌مند موضوعی، مهم‌ترین ویژگی علامه مصباح یزدی(ره) در دانش تفسیر قرآن است. این تفسیر متناظر با نظامات اعتقادی، اخلاقی و اجتماعی اسلام و در پیوند با علوم اسلامی و انسانی و چالش‌ها و شبهات روز است.
عضو هیئت علمی مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(قد)، با بیان اینکه این تفسیر دارای نظام موضوعی خاصی است که قبلاً ارائه نشده بود، گفت: آیت‌الله مصباح یزدی(ره) در این روش، تفسیر موضوعی قرآن را از نظام اعتقادی موجود در قرآن شروع می‌کند و سپس به نظام اخلاقی و بعد به نظامات اجتماعی موجود در قرآن می‌رسد.
نظام اعتقادی و خداشناسیاین استاد حوزه علمیه اظهار کرد: ایشان سایر روش‌های تفسیری را در ابتدا نقد و بررسی کرده و نقایص آن‌ها را مطرح می‌کند و در ادامه، بر اساس اینکه محور همه مباحث قرآن، خدای متعال است، از بحث خداشناسی (توحید)، تفسیر موضوعات قرآنی را شروع می‌کند.
وی با اشاره به اینکه خدا (صفات، فعل و ذات خدا)، انسان و جهان سه موضوع اساسی و برجسته در قرآن است، افزود: علامه مصباح یزدی(ره) در توحید، سه بحث توحید ذاتی، توحید صفاتی و توحید فعلی را در آیات بیان می‌کند.
جهان هستی و انسانشناسیحجتالاسلام والمسلمین آریان اضافه کرد: در توحید فعلی مسئله فاعلیت الهی و فعل الهی را ارائه می‌کند تا به جهان هستی، نظام آفرینش و موجودات به‌عنوان فعل خدا و آفریده‌های خدا می‌رسد. در بحث آفریده‌ها، به انسان که مهم‌ترین مخلوق الهی است، می‌پردازد و وارد مباحث معارف قرآن در مورد انسان (غایت، ویژگی‌ها، معاد و... انسان) می‌شود.
عضو هیئت علمی مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(قد) گفت: در این روش نظام‌مند، بعد از بیان ویژگی‌های انسان، گزینه اصلی مربوط به انسان یعنی تدبیر امر انسان توسط خدای متعال در شئون مختلف را مطرح می‌کند و در آن‌جا بحث راه صحیح زندگی، رفتار، افکار صحیح و کسانی که باید راه صحیح را به انسان ارائه کنند، بیان می‌کند.
وی با بیان اینکه در مرحله دو مسئله راه‌شناسی و راهنما‌شناسی مطرح می‌شود، تصریح کرد: در اینجا مطرح می‌شود که برای تدبیر امر حیات فردی و اجتماعی انسان، راه باید توسط راهنمایان خدای متعال در قالب آموزه‌ها در اختیار انسان گذاشته شود و سپس دستوراتی که خدای متعال برای حیات انسان ارائه کرده است، بیان می‌شود و بعد به قرآن به‌عنوان کتاب آسمانی و وحیانی که توسط خدای متعال نازل شده و تنها کتابی است که از هرگونه تحریف و تغییری مصون بوده است، می‌رسد.
این استاد حوزه افزود: در مورد قرآن دو مبحث قرآن‌شناسی (بررسی قرآن چیست، چه ویژگی‌هایی دارد و... از نظر آیات قرآن) و پیام‌های قرآن، برای تدبیر زندگی فردی و اجتماعی بشر مطرح می‌شود.
حجت‌الاسلام والمسلمین آریان یادآور شد: از خداشناسی تا قرآن‌شناسی، مربوط به مباحث نظام اعتقادی اسلام بر اساس قرآن است که این شش موضوع مطرح می‌شود.
نظام اخلاقیوی با بیان اینکه علامه مصباح یزدی(ره) بعد از نظام اعتقادی، نظام اخلاقی را شروع می‌کند، عنوان کرد: در نظام اخلاقی اسلام به فلسفه اخلاق و مسائل اخلاقی می‌پردازد. مسائل اخلاقی در چهار حوزه اخلاق الهی (مسائل اخلاقی در پیوند بین انسان خدا)، اخلاق فردی (مسائل اخلاقی در پیوند انسان با خودش)، اخلاق اجتماعی (مسائل اخلاقی در پیوند انسان با دیگران و جامعه) و اخلاق محیط زیست (مسائل اخلاقی در پیوند انسان با طبیعت) مطرح می‌شود.
نظام اجتماعیعضو هیئت علمی مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(قد) بیان کرد: آیت‌الله مصابح یزدی(ره) در بخش نظامات اجتماعی، بحثی را در مورد جامعه و تاریخ در قرآن بیان می‌کند که شامل: فلسفه جامعه و تاریخ در قرآن، مباحث اجتماعی در قرآن و مباحث جامعه‌شناختی در قرآن است.
حجت‌الاسلام والمسلمین آریان اظهار کرد: بعد از بیان جامعه و تاریخ، مباحث حقوق در قرآن (فلسفه حقوق و مسائل حقوقی)، سیاست در قرآن (نظام سیاسی اسلام)، اقتصاد در قرآن و مدیریت در قرآن را مطرح می‌کند.
وی عنوان کرد: کسانی که در زمینه تفسیر تخصص دارند، از لحاظ سطح اندیشه‌ای به قرآن‌پژوه، مفسر و نظریه‌پرداز تقسیم می‌شوند که علامه مصباح یزدی(ره)، در تفسیر، اندیشه‌ورز و نظریه‌پرداز است و رهبر معظم انقلاب بیان کردند: آیت‌الله مصباح صاحب اندیشه است و می‌تواند، تولید فکر کند.
حجت‌الاسلام والمسلمین آریان ادامه داد: آیت‌الله مصباح از اولین کسانی بود که به‌صورت جدی، به توسعه تفسیر، از تفسیر ترتیبی به تفسیر موضوعی اهتمام ورزید و تا انتها رفت. همه نظامات اجتماعی که ایشان در رابطه با آن بحث می‌کند، مبتنی بر نظام الهیاتی است که که قبلاً به‌صورت عقلی در رابطه با آنان بحث کرده است.
آثار در تفسیر ترتیبی و موضوعیوی با اشاره به اینکه آیت‌الله مصباح یزدی در زمینه تفسیر ترتیبی و موضوعی، آثار متعددی دارند، اضافه کرد: تفسیر کامل سوره حمد و توحید در کتاب به سوی تو، تفسیر سوره بقره از ابتدا تا آیه ۲۱۵، تفسیر آیات ابتدایی سوره مؤمنون و آیات پایانی سوره فرقان در کتاب رستگاران، تفسیر آیه ۶ سوره انشقاق در کتاب لقای الهی و تفسیر برخی از سوره‌های کوتاه در مدرسه حقانی، از جمله آثار تفسیر ترتیبی ایشان است.
این استاد حوزه علمیه افزود: آیات مربوط به خداشناسی، جهان‌شناسی، انسان‌شناسی، راه‌شناسی، راهنما‌شناسی، قرآن‌شناسی، اخلاق در قرآن (اخلاق الهی، فردی، اجتماعی و محیط زیست) جامعه و تاریخ در قرآن، حقوق در قرآن، سیاست در قرآن، اقتصاد در قرآن، مدیریت در قرآن و مباحث فردی (برنامه عبادی اسلام و احکام فردی)، از آثار تفسیر موضوعی آیت‌الله مصباح است.
عضو هیئت علمی مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(قد) گفت: این آثار را می‌توان به سه دسته آثار مرتبط با موضوعات الهیاتی بنیادی (کتب راه و راهنما‌شناسی، قرآن‌شناسی، خود‌شناسی، خلقت انسان از نظر قرآن و پرتویی از امامت و ولایت در قرآن)، آثار مرتبط با مبادی نظامات اخلاقی و اجتماعی (کتب اخلاق در قرآن، بخشی از کتاب جامعه و تاریخ در قرآن و بخشی از کتاب حقوق و سیاست در قرآن)، آثار مرتبط نظامات اجتماعی و اخلاقی (کتب اخلاق در قرآن، جامعه و تاریخ در قرآن، حقوق و سیاست در قرآن، اقتصاد در قرآن) تقسیم کرد.