حجت‌الاسلام والمسلمین غفاری تشریح کرد
وضعیت فلسفه در سده اخیر حوزه علمیه قم
حجت‌الاسلام والمسلمین ابوالحسن غفاری، در نشست «گزارشی از وضعیت فلسفه در سده اخیر حوزه علمیه قم»، از سلسله نشست‌های یکصدمین سال بازتأسیس حوزه علمیه قم، عنوان کرد: فلسفه یکی از جدی‌ترین مباحث در سنت اسلامی حوزه علمیه بوده است و از دوره‌های گذشته مانند: فارابی، ابن‌سینا و ملاصدرا تدریس می‌شده و در عصر حاضر نیز، یکی از دروس پرطرفدار است.
به گزارش خبرگزاری حوزه، وی ادامه داد: حوزه‌های علمیه هیچ‌گاه خودش را از فلسفه مستقل ندانسته و همواره مباحث فلسفه، حکمت، کلام و عرفان با فراز و نشیب‌هایی حضور داشتند.
این استاد حوزه، با بیان اینکه در سده اخیر، اتفاقات متعدد و مبارکی در حوزه فلسفه و حکمت رخ داده است، گفت: حوزه علمیه قم همانند دیگر حوزه‌های علمیه، در طول قرون گذشته به‌عنوان مرزبان و نگهبان مرزهای اعتقادی و دینی در خط مقدم دفاع از دین و عقاید اسلامی بوده و در قالب فلسفه به شبهات پاسخ داده است.
حضور آیت‌الله‌العظمی حاج شیخ عبدالکریم حائری(قد)
وی بیان کرد: آیت‌الله‌العظمی حائری یزدی در سال ۱۳۰۱ وارد حوزه علمیه قم شد و به‌عنوان مرجع و رئیس حوزه علمیه قم، تدبیر امور را در حوزه علمیه قم بر عهده گرفت و تا سال ۱۳۱۵ دروس مختلفی مانند فقه، اصول، کلام، ریاضی، حکمت و... تدریس کرد.
حجت‌الاسلام والمسلمین غفاری ادامه داد: با بررسی زندگی و نحوه برخورد مرحوم آیت‌الله‌العظمی حائری یزدی(قد) متوجه می‌شویم، ایشان موضعی علیه فلسفه اتخاذ نکرده‌اند. ایشان در طول دوران زعامت بر حوزه علمیه قم، تلاش کردند که علاوه بر تدریس و بحث، شرایط مناسب و آرامی برای تحقیق طلاب فراهم شود و علی‌رغم تلاش‌هایی که پهلوی اول برای تعطیلی حوزه قم کرد، با موضع‌گیری‌های درست آیت‌الله حائری(قد) این توطئه‌ها خنثی شد و حوزه علمیه قم، هرچند در شرایط خفقان قرار داشت؛ اما به فعالیت خود ادامه داد.
وی تأکید کرد: آثار آیت‌الله حائری نشان می‌دهد که به مباحث فلسفی و عقلی توجه داشته است و نه‌تنها مخالف فلسفه نبوده؛ بلکه با اصطلاحات فلسفی آشنا بوده است؛ همچنین فرزندان ایشان (آیت‌الله شیخ مرتضی و مهدی حائری یزدی(ره)) دو شخصیتی بودند که نزد امام راحل و علامه طباطبایی(ره) فلسفه را فرا گرفتند.
این استاد حوزه علمیه تأکید کرد: آیت‌الله حائری یزدی(قد) فضا را برای تدریس همه دروس اعم از ریاضیات، فلسفه، طبیعت، اصول، رجال، حدیث و... فراهم کرده بود تا به‌خاطر خفقانی که توسط پهلوی اول به حوزه علمیه وارد شده بود، علوم مختلف در گوشه انزوا قرار نگیرند.
حجت‌الاسلام والمسلمین غفاری اضافه کرد: در این دوره شخصیت‌های مختلفی مانند میرزا علی‌اکبر حکمی یزدی(ره) (متوفای ۱۳۰۴) به تدریس فلسفه پرداختند که شاگردانی مانند آیت‌الله سیداحمد خوانساری، سیدکاظم عصار، میرزا خلیل کمره‌ای، ابوالحسن رفیعی قزوینی، آیت‌الله‌العظمی مرعشی نجفی(ره) و... داشتند و مباحثی مانند شرح منظومه، اسباب و شرح قانون ابن‌سینا را تدریس می‌کردند.
وی ادامه داد: در ادوار بعدی شخصیت‌هایی مثل آیت‌الله خوانساری، میرزا محمدتقی اشراقی، آیت‌الله سیدعلی یثربی و کبیر قمی(ره) در درس ایشان حضور داشتند. آیت‌الله محمدعلی شاه‌آبادی که استاد حکمت و عرفان امام خمینی(ره) بودند نیز، چراغ حکمت را در حوزه علمیه قم روشن نگه داشتند.
این استاد حوزه یادآور شد: تدریس چندین ماده درسی از فلسفه در منظر مرحوم آیت‌الله حائری و مرحوم اکبر حکمی نشان می‌دهد که در آن دوران، فلسفه با مخالفت جدی مواجه نبوده است و علاقه‌مندان زیادی برای یادگیری فلسفه در این کلاس‌ها حضور پیدا می‌کردند.
وی با بیان اینکه مرحوم رفیعی قزوینی، یکی از مهمترین مدرسان حوزه علمیه در آن زمان بوده است، اضافه کرد: مرحوم رفیعی قزوینی، نقطه عطفی در گسترش فلسفه حوزه علمیه بوده است و مقدمه‌ای که بر کتاب درر الفوائد مرحوم حائری یزدی نوشته است، نشان می‌دهد که از مشاهیر شاگردان آیت‌الله حائری یزدی(قد) بوده است.
حجت‌الاسلام والمسلمین غفاری، با بیان اینکه با گذر زمان اقبال به فلسفه بیشتر شد، گفت: تدریس امام خمینی(قد) نقطه عطفی در جریان فلسفی در حوزه علمیه قم در یکصدسال اخیر بود؛ به‌دلیل اینکه وقتی شخصیتی مانند امام راحل که استاد فقه و اصول بودند، فلسفه هم تدریس کردند و هیمنه ضدیتی که در رابطه با فلسفه وجود داشت، شکسته شد و میدان برای افراد دیگر باز شد تا اساتید و بزرگان بتوانند، در حوزه و دانشگاه تدریس فلسفه داشته باشند.
ورود علامه طباطبایی(ره)
وی اظهار کرد: با ورود علامه طباطبایی(ره) در سال ۱۳۲۵ به قم، فصل جدیدی از مباحث مطرح شد و با کثرت مدرسان، دانش‌پژوهان و طلاب در زمینه فلسفه مواجه شدیم.
این استاد حوزه علمیه، درباره پیشینه آشنایی حوزه علمیه قم در یکصد سال اخیر با فلسفه غرب، عنوان کرد: علی‌اکبر حکمی در تدریس فلسفه‌ای که داشته، از فلاسفه‌ای مانند کانت نام برده است و در رساله حکمیه از این فلاسفه نقل قول کرده و آن‌ها را مورد بررسی، تحلیل و نقد قرار داده است که این امر نشان می‌دهد که فلسفه غرب مورد توجه بوده است؛ اما به‌صورت ساختارمند نبوده است.
وی ادامه داد: به‌دلیل هجوم افکار مارکسیستی و ماتریالیستی که جامعه را فرا گرفته بود و مواجهه با حزب دموکرات آذربایجان و کردستان که به‌نوعی دست‌نشانده‌های شوروی سابق و حزب کمونیسم بودند و با فلسفه، دین را مورد هجمه قرار داده بودند. علامه طباطبایی به‌عنوان یک نگهبان برای پاسداری از تراث اسلامی و عقاید اسلامی ورود جدی به فلسفه غرب و نقد آن داشتند و بزرگانی مانند شهید مرتضی مطهری، آیت‌الله یزدی، آیت‌الله جوادی آملی، آیت‌الله حسن‌زاده آملی و... را تربیت کردند.
حجت‌الاسلام والمسلمین غفاری، با تأکید بر اینکه علامه طباطبایی(ره)، حلقه واسطه بین قم، نجف و دانشگاه بودند، افزود: ورود علامه طباطبایی و شاگردانش، باعث تولید ادبیات در نقد فلسفه غرب شد و به‌نوعی فلسفه اسلامی با فلسفه غرب رویارو شدند و در این رویارویی، قوت و قدرت فلسفه اسلامی نمایان، نقاط ضعف حکمت اسلامی که نیاز به تقویت داشت، شناسایی، آثار متعددی نگارش و شاگردان بارزی تربیت شدند که در دانشگاه اثرگذار بودند و افکار ماتریالیسمی را مورد نقد و بررسی قرار دادند.
فلسفه مضاف
وی بیان کرد: در گذشته فلسفه مضاف به‌گونه فلسفه مضافی که امروزه جریان دارد، نبوده است؛ اما نوآوری‌هایی که امروزه به‌عنوان فلسفه مضاف نامیده می‌شود، در آن دوران مطرح شد. مرحوم حکمی، مباحث نفس و مرحوم شاه‌آبادی مباحث فطرت را بیان می‌کردند و توجه به فلسفه مضاف مانند فلسفه زیبایی، دین، اخلاق، اقتصاد و ... پس از ورود علامه طباطبایی به حوزه علمیه قم آغاز شد و به‌تناسب نیاز و ترجمه‌هایی که از آثار غرب شد و علمای ما برای اینکه مواجهه داشته باشند، به این مسأله پرداختند.
این استاد حوزه یادآور شد: مسائلی که امروزه تحت عنوان فلسفه مضاف بیان می‌شود، در گذشته با عناوین دیگر و در مباحث دیگر مطرح می‌شده است؛ اما در صد سال اخیر حوزه علمیه قم، توجه جدی‌تری و با ورود علامه طباطبایی و شاگردانش آثار بیشتری تولید شد.
وی ادامه داد: شهید مطهری، علامه محمدتقی جعفری و آیت‌الله مصباح یزدی(ره) از جمله شخصیت‌هایی بودند که در زمینه فلسفه مضاف ورود جدی داشتند و دیگر بزرگان هم ورود پیدا کردند.
حجت‌الاسلام والمسلمین غفاری، با بیان اینکه در دوران آیت‌الله سید محمدتقی خوانساری (ره) نیز، مخالفتی با فلسفه دیده نمی‌شود، اضافه کرد: آیت‌الله‌العظمی بروجردی(قد) نیز نزد مرحوم میرزا جهانگیرخان قشقایی و آخوند کاشی(ره) فلسفه را فراگرفته بود. وقتی عده‌ای مخالفت‌های زیادی کردند، ایشان از علامه طباطبایی درخواست کردند که مدتی کلاس‌های‌شان را تعطیل کنند تا مخالفت‌ها از بین برود. لذا علامه طباطبایی تدریس خود را در منزل‌شان شروع می‌کنند تا بازتاب زیادی نداشته باشد.
وی عنوان کرد: آیت‌الله بروجردی(ره) مخالف فلسفه نبود و شخصیت‌ها و فیلسوفان بزرگی مانند علامه طباطبایی(ره) و شاگردان‌شان در دوران ایشان پرورش یافتند و تدریس کردند. شخصیت‌هایی مثل سیدکاظم عصار، الهی قمشه‌ای، سید جلال‌الدین آشتیانی و شهید مطهری(ره) شخصیت‌هایی هستند که در دانشگاه‌ها می‌رفتند و فلسفه اسلام را تدریس می‌کردند و آبروی حوزه‌های علمیه در دانشگاه‌ها بودند.
این استاد حوزه گفت: در سده اخیر حوزه علمیه قم، با نوآوری‌ها و ابتکارات زیادی مواجه هستیم که فیلسوفان با تدریس، شرح، نوشتن کتاب و مقاله در بسط فلسفه اسلامی تلاش کردند؛ اعتباریات، حرکت جوهری و وقوع حرکت و... از جمله این ابتکارات بوده است.
وی اضافه کرد: امروزه وقتی حوزه علمیه قم را نگاه می‌کنیم، با یک درخشش فوق‌العاده مواجه هستیم که تعداد مدرسین، مجلات، مقالات و مدارس، پژوهشگاه‌ها و مؤسساتی که در آن فلسفه تدریس می‌شود، نمونه‌ای از این درخشش است.
حجت‌الاسلام والمسلمین غفاری یادآور شد: با توجه به اینکه حوزه علمیه قم، به‌عنوان نگهبان مرزهای اعتقادی و دینی مردم در خط مقدم دفاع از عقاید اسلامی است، باید هرچه بیشتر شبهات روز را رصد کند و پاسخ بدهد. زمانی می‌توانیم، نقد کنیم که علاوه بر اینکه به فلسفه اسلامی تسلط داریم، با نگاه و عقاید آن‌ها نیز آشنا باشیم.
این استاد حوزه، با بیان اینکه در سده اخیر، اتفاقات متعدد و مبارکی در حوزه فلسفه و حکمت رخ داده است، گفت: حوزه علمیه قم همانند دیگر حوزه‌های علمیه، در طول قرون گذشته به‌عنوان مرزبان و نگهبان مرزهای اعتقادی و دینی در خط مقدم دفاع از دین و عقاید اسلامی بوده و در قالب فلسفه به شبهات پاسخ داده است.
حضور آیت‌الله‌العظمی حاج شیخ عبدالکریم حائری(قد)وی بیان کرد: آیت‌الله‌العظمی حائری یزدی در سال ۱۳۰۱ وارد حوزه علمیه قم شد و به‌عنوان مرجع و رئیس حوزه علمیه قم، تدبیر امور را در حوزه علمیه قم بر عهده گرفت و تا سال ۱۳۱۵ دروس مختلفی مانند فقه، اصول، کلام، ریاضی، حکمت و... تدریس کرد.
حجت‌الاسلام والمسلمین غفاری ادامه داد: با بررسی زندگی و نحوه برخورد مرحوم آیت‌الله‌العظمی حائری یزدی(قد) متوجه می‌شویم، ایشان موضعی علیه فلسفه اتخاذ نکرده‌اند. ایشان در طول دوران زعامت بر حوزه علمیه قم، تلاش کردند که علاوه بر تدریس و بحث، شرایط مناسب و آرامی برای تحقیق طلاب فراهم شود و علی‌رغم تلاش‌هایی که پهلوی اول برای تعطیلی حوزه قم کرد، با موضع‌گیری‌های درست آیت‌الله حائری(قد) این توطئه‌ها خنثی شد و حوزه علمیه قم، هرچند در شرایط خفقان قرار داشت؛ اما به فعالیت خود ادامه داد.
وی تأکید کرد: آثار آیت‌الله حائری نشان می‌دهد که به مباحث فلسفی و عقلی توجه داشته است و نه‌تنها مخالف فلسفه نبوده؛ بلکه با اصطلاحات فلسفی آشنا بوده است؛ همچنین فرزندان ایشان (آیت‌الله شیخ مرتضی و مهدی حائری یزدی(ره)) دو شخصیتی بودند که نزد امام راحل و علامه طباطبایی(ره) فلسفه را فرا گرفتند.
این استاد حوزه علمیه تأکید کرد: آیت‌الله حائری یزدی(قد) فضا را برای تدریس همه دروس اعم از ریاضیات، فلسفه، طبیعت، اصول، رجال، حدیث و... فراهم کرده بود تا به‌خاطر خفقانی که توسط پهلوی اول به حوزه علمیه وارد شده بود، علوم مختلف در گوشه انزوا قرار نگیرند.
حجت‌الاسلام والمسلمین غفاری اضافه کرد: در این دوره شخصیت‌های مختلفی مانند میرزا علی‌اکبر حکمی یزدی(ره) (متوفای ۱۳۰۴) به تدریس فلسفه پرداختند که شاگردانی مانند آیت‌الله سیداحمد خوانساری، سیدکاظم عصار، میرزا خلیل کمره‌ای، ابوالحسن رفیعی قزوینی، آیت‌الله‌العظمی مرعشی نجفی(ره) و... داشتند و مباحثی مانند شرح منظومه، اسباب و شرح قانون ابن‌سینا را تدریس می‌کردند.
وی ادامه داد: در ادوار بعدی شخصیت‌هایی مثل آیت‌الله خوانساری، میرزا محمدتقی اشراقی، آیت‌الله سیدعلی یثربی و کبیر قمی(ره) در درس ایشان حضور داشتند. آیت‌الله محمدعلی شاه‌آبادی که استاد حکمت و عرفان امام خمینی(ره) بودند نیز، چراغ حکمت را در حوزه علمیه قم روشن نگه داشتند.
این استاد حوزه یادآور شد: تدریس چندین ماده درسی از فلسفه در منظر مرحوم آیت‌الله حائری و مرحوم اکبر حکمی نشان می‌دهد که در آن دوران، فلسفه با مخالفت جدی مواجه نبوده است و علاقه‌مندان زیادی برای یادگیری فلسفه در این کلاس‌ها حضور پیدا می‌کردند.
وی با بیان اینکه مرحوم رفیعی قزوینی، یکی از مهمترین مدرسان حوزه علمیه در آن زمان بوده است، اضافه کرد: مرحوم رفیعی قزوینی، نقطه عطفی در گسترش فلسفه حوزه علمیه بوده است و مقدمه‌ای که بر کتاب درر الفوائد مرحوم حائری یزدی نوشته است، نشان می‌دهد که از مشاهیر شاگردان آیت‌الله حائری یزدی(قد) بوده است.
حجت‌الاسلام والمسلمین غفاری، با بیان اینکه با گذر زمان اقبال به فلسفه بیشتر شد، گفت: تدریس امام خمینی(قد) نقطه عطفی در جریان فلسفی در حوزه علمیه قم در یکصدسال اخیر بود؛ به‌دلیل اینکه وقتی شخصیتی مانند امام راحل که استاد فقه و اصول بودند، فلسفه هم تدریس کردند و هیمنه ضدیتی که در رابطه با فلسفه وجود داشت، شکسته شد و میدان برای افراد دیگر باز شد تا اساتید و بزرگان بتوانند، در حوزه و دانشگاه تدریس فلسفه داشته باشند.
ورود علامه طباطبایی(ره)وی اظهار کرد: با ورود علامه طباطبایی(ره) در سال ۱۳۲۵ به قم، فصل جدیدی از مباحث مطرح شد و با کثرت مدرسان، دانش‌پژوهان و طلاب در زمینه فلسفه مواجه شدیم.
این استاد حوزه علمیه، درباره پیشینه آشنایی حوزه علمیه قم در یکصد سال اخیر با فلسفه غرب، عنوان کرد: علی‌اکبر حکمی در تدریس فلسفه‌ای که داشته، از فلاسفه‌ای مانند کانت نام برده است و در رساله حکمیه از این فلاسفه نقل قول کرده و آن‌ها را مورد بررسی، تحلیل و نقد قرار داده است که این امر نشان می‌دهد که فلسفه غرب مورد توجه بوده است؛ اما به‌صورت ساختارمند نبوده است.
وی ادامه داد: به‌دلیل هجوم افکار مارکسیستی و ماتریالیستی که جامعه را فرا گرفته بود و مواجهه با حزب دموکرات آذربایجان و کردستان که به‌نوعی دست‌نشانده‌های شوروی سابق و حزب کمونیسم بودند و با فلسفه، دین را مورد هجمه قرار داده بودند. علامه طباطبایی به‌عنوان یک نگهبان برای پاسداری از تراث اسلامی و عقاید اسلامی ورود جدی به فلسفه غرب و نقد آن داشتند و بزرگانی مانند شهید مرتضی مطهری، آیت‌الله یزدی، آیت‌الله جوادی آملی، آیت‌الله حسن‌زاده آملی و... را تربیت کردند.
حجت‌الاسلام والمسلمین غفاری، با تأکید بر اینکه علامه طباطبایی(ره)، حلقه واسطه بین قم، نجف و دانشگاه بودند، افزود: ورود علامه طباطبایی و شاگردانش، باعث تولید ادبیات در نقد فلسفه غرب شد و به‌نوعی فلسفه اسلامی با فلسفه غرب رویارو شدند و در این رویارویی، قوت و قدرت فلسفه اسلامی نمایان، نقاط ضعف حکمت اسلامی که نیاز به تقویت داشت، شناسایی، آثار متعددی نگارش و شاگردان بارزی تربیت شدند که در دانشگاه اثرگذار بودند و افکار ماتریالیسمی را مورد نقد و بررسی قرار دادند.
فلسفه مضافوی بیان کرد: در گذشته فلسفه مضاف به‌گونه فلسفه مضافی که امروزه جریان دارد، نبوده است؛ اما نوآوری‌هایی که امروزه به‌عنوان فلسفه مضاف نامیده می‌شود، در آن دوران مطرح شد. مرحوم حکمی، مباحث نفس و مرحوم شاه‌آبادی مباحث فطرت را بیان می‌کردند و توجه به فلسفه مضاف مانند فلسفه زیبایی، دین، اخلاق، اقتصاد و ... پس از ورود علامه طباطبایی به حوزه علمیه قم آغاز شد و به‌تناسب نیاز و ترجمه‌هایی که از آثار غرب شد و علمای ما برای اینکه مواجهه داشته باشند، به این مسأله پرداختند.
این استاد حوزه یادآور شد: مسائلی که امروزه تحت عنوان فلسفه مضاف بیان می‌شود، در گذشته با عناوین دیگر و در مباحث دیگر مطرح می‌شده است؛ اما در صد سال اخیر حوزه علمیه قم، توجه جدی‌تری و با ورود علامه طباطبایی و شاگردانش آثار بیشتری تولید شد.
وی ادامه داد: شهید مطهری، علامه محمدتقی جعفری و آیت‌الله مصباح یزدی(ره) از جمله شخصیت‌هایی بودند که در زمینه فلسفه مضاف ورود جدی داشتند و دیگر بزرگان هم ورود پیدا کردند.
حجت‌الاسلام والمسلمین غفاری، با بیان اینکه در دوران آیت‌الله سید محمدتقی خوانساری (ره) نیز، مخالفتی با فلسفه دیده نمی‌شود، اضافه کرد: آیت‌الله‌العظمی بروجردی(قد) نیز نزد مرحوم میرزا جهانگیرخان قشقایی و آخوند کاشی(ره) فلسفه را فراگرفته بود. وقتی عده‌ای مخالفت‌های زیادی کردند، ایشان از علامه طباطبایی درخواست کردند که مدتی کلاس‌های‌شان را تعطیل کنند تا مخالفت‌ها از بین برود. لذا علامه طباطبایی تدریس خود را در منزل‌شان شروع می‌کنند تا بازتاب زیادی نداشته باشد.
وی عنوان کرد: آیت‌الله بروجردی(ره) مخالف فلسفه نبود و شخصیت‌ها و فیلسوفان بزرگی مانند علامه طباطبایی(ره) و شاگردان‌شان در دوران ایشان پرورش یافتند و تدریس کردند. شخصیت‌هایی مثل سیدکاظم عصار، الهی قمشه‌ای، سید جلال‌الدین آشتیانی و شهید مطهری(ره) شخصیت‌هایی هستند که در دانشگاه‌ها می‌رفتند و فلسفه اسلام را تدریس می‌کردند و آبروی حوزه‌های علمیه در دانشگاه‌ها بودند.
این استاد حوزه گفت: در سده اخیر حوزه علمیه قم، با نوآوری‌ها و ابتکارات زیادی مواجه هستیم که فیلسوفان با تدریس، شرح، نوشتن کتاب و مقاله در بسط فلسفه اسلامی تلاش کردند؛ اعتباریات، حرکت جوهری و وقوع حرکت و... از جمله این ابتکارات بوده است.
وی اضافه کرد: امروزه وقتی حوزه علمیه قم را نگاه می‌کنیم، با یک درخشش فوق‌العاده مواجه هستیم که تعداد مدرسین، مجلات، مقالات و مدارس، پژوهشگاه‌ها و مؤسساتی که در آن فلسفه تدریس می‌شود، نمونه‌ای از این درخشش است.
حجت‌الاسلام والمسلمین غفاری یادآور شد: با توجه به اینکه حوزه علمیه قم، به‌عنوان نگهبان مرزهای اعتقادی و دینی مردم در خط مقدم دفاع از عقاید اسلامی است، باید هرچه بیشتر شبهات روز را رصد کند و پاسخ بدهد. زمانی می‌توانیم، نقد کنیم که علاوه بر اینکه به فلسفه اسلامی تسلط داریم، با نگاه و عقاید آن‌ها نیز آشنا باشیم.