جایگاه زیارت اربعین در متون حدیثی و فقهی
در احادیث فراوانی از امامان معصوم(علیهم) به زیارت اربعین سفارش و به زمان و مکان استحباب بیشتر این زیارت، اشاره شده است؛ به‌طوری‌که در مناسبت های گوناگون به آن ترغیب و در حدیثی، یکی از نشانه‌های مؤمن شمرده شده است. این سفارش‌های مؤکد ازآن‌روست که پیش از شهادت امام حسین(ع) به‌هیچ‌روی اربعین جلوه‌ای نداشته و اهل‌بیت(علیهم) خواسته اند به بهانه‌های گوناگون، ازجمله با تأکید بر زیارت اربعین، نام و یاد آن حضرت زنده نگه داشته شود. در بحث اربعین، اصل زیارت سیدالشهدا(ع) در این روز و مفاد زیارت اربعین اهمیت دارد و باید نه با نگاه صرفاً تاریخی، بلکه نگاهی معرفت‌شناسانه همراه باشد. زیارت اربعین به قدری در پاسداشت مقام سیدالشهدا(ع) تأثیر داشته که زیارت اربعین که ابتدا به چند ده نفر محدود می‌شد، امروزه به حضور میلیونی زائران حسینی در کربلا تبدیل شده است. این نوشتار، ضمن آوردن زیارت اربعین، به جنبه‌های تاریخی و اعتقادی این زیارت نزد شیعیان پرداخته است.
اربعین یک نگاه تاریخی صرف نیست؛ بلکه به صورتی مؤثق و گسترده، نگاهی معرفت‌شناسانه است. ما نمی‌خواهیم به صورت صرفاً تاریخی به موضوع اربعین بپردازیم؛ بلکه با نگاهی معرفت‌شناسانه و با مراجعه به «زیارت اربعین» که سفارش اکید امام معصوم و حجّت خداست و با دقت در مضامین بلند آن که از امام صادق(ع) نقل شده، به آن می‌پردازیم. به این اعتبار، شیعه هویّت خود را نیز باید در اربعین جست‌وجو کند.
بحث اربعین ابعاد مختلفی دارد. یک بعد آن، اصل زیارت سیدالشهدا(ع)در این روز است. بُعد دیگر، مفاد زیارت اربعین است؛ چه آن زیارتی که از امام صادق(ع) نقل شده و چه زیارت منقول از جابر و مخصوصاً زیارتی که از زبان امام(ع) است، ابعاد بسیار عمیقی را در قالب زیارت فرموده است.
اهل‌بیت عصمت و طهارت(علیهم) بر مصائب حضرت سیدالشهدا(ع) به مناسبت‌های گوناگون تأکید داشتند. بخشی از خطبه‌های حضرت زینب کبری و حضرت امام زین‌العابدین(ع) در کوفه و شام بیان مظلومیت سیدالشهدا(ع) و در حقیقت، روضه‌خوانی است. بعد هم که اهل‌بیت در مدینه بودند، در آن جا هم مجلس عزای سیدالشهدا پیوسته ادامه داشت؛ به گونه‌ای که امام زین‌العابدین(ع) عزاداران را اطعام می‌کرد1 و سنت در نزد شیعیان به از ایشان به یادگار ماند. این مجلس عزا چندین سال به‌طور پیوسته ادامه داشت و یک سال آن، به صورت شبانه‌روزی بود و بنا نقلی دیگر تا سه سال بعد از واقعه عاشورا این مجلس عزا در مدینه برگزار می‌شد.2 پس از ایشان، امام باقر(ع) وصیّت کردند که تا ده سال در منا روضه بخوانند.3
در دوره امام صادق(ع) فضا بازتر شد و حتی سرودن شعر و مراثی نیز تشویق می‌شد و شعر نقش مهمی در ماندگاری واقعه کربلا و تحریک عواطف دارد. لذا حضرت افرادی مانند ابوعماره منشد،4 جعفر بن عفان5 و ابوهارون مکفوف6 را تشویق می‌کند که برای حضرت اباعبدالله الحسین(ع) شعر بسرایند. در زمان امام رضا(ع) هم می‌بینیم که شاعرانی مانند مثل دعبل خزاعی7 برای سرودن اشعار عاشورایی مورد توجه حضرت قرار گرفتند. همچنین استمرار اقامه مجالس عزا در خانه‌ها و بیان فضیلت شعر گفتن در رثای ابی‌عبدالله(ع) و رفتن به زیارت آن حضرت در هر شرایط و در مناسبت‌های گوناگون و ترغیب به زیارت اربعین از ویژگی‌های این دوران است.
عنوان «زیارت اربعین» به زمان امام صادق(ع) بازمی‌گردد و عجیب این است که با وجود بیم و ترس از حکومت جائر، مردم از امام سؤال می کردند که با وجود ترس از خبرچینان و عوامل حکومت، آیا به زیارت حضرت سیدالشهدا برویم؟ و حضرت می‌فرمودند که بروید.8 این در حالی است که فقهای شیعه در مسئله حج، یکی از شرایط استطاعت را «تخلیه سرب» بیان فرموده‌اند؛ یعنی باید امنیت باشد و اگر امنیت نباشد، استطاعت محقق نیست؛ اما در مورد زیارت سیدالشهدا(ع) حتی با نبود امنیت نیز مردم را ترغیب به زیارت می‌کردند.
از این گذشته، به مناسبت‌های مختلف نیز ترغیب به زیارت آن حضرت شده است. در جلد 14 وسائل الشیعه، در آخر کتاب حج، مناسبت‌های زیارتی سیدالشهدا(ع) ذکر شده است9 که در این بخش، تنها به مناسبت‌ها و ابواب آن در وسائل اشاره می‌کنیم:
استحباب تکرار زیارة الحسین(ع)؛ استحباب زیارة النساء؛ کراهة ترک زیارت الحسین(ع)؛ استحباب المشی إلی زیارة الحسین(ع)؛ باب استحباب الاستنابة فی زیارت الحسین(ع).
زیارت سید الشهدا در مناسبت‌ها و حالات گوناگون
استحباب زیارت الحسین(ع) ولو رکب البحر؛10 (یعنی حتی اگر ناگزیر از پیمودن دریا با کشتی باشید، باز زیارت سیدالشهد(ع) مستحب است). یا در مناسبت ها و زمان‌های خاص11 مانند: استحباب زیارت الحسین(ع) لیلة عرفة؛ فی اول رجب؛ فی النصف من شعبان؛ لیلة النصف من شعبان بکربلاء؛ استحباب زیارت الحسین(ع) لیلة القدر؛ لیلة الفطر؛ لیلة عاشورا؛ یوم الاربعین؛ استحباب زیارت الحسین(ع) کل لیلة جمعة.
اما در خصوص روز اربعین در جلد ۱۴ وسائل الشیعه12 این باب را می‌یابیم: «باب تأکّد استحباب زیارت الحسین(ع) یوم الأربعین من مقتله و هو یوم العشرین من صفر». تأکّد استحباب را که در این جا مطرح است، با آوردن روایاتی بیان می کند. روایت اول از امام حسن عسکری(ع) است که فرمود: «علامات المؤمن خمس، صلاة الخمسین، و زیارت الاربعین، والتختّم فی الیمین، و تعفیر الجبین، و الجهر ببسم الله الرحمن الرحیم»؛13 نشانه‌های انسان مؤمن پنج تاست: پنجاه رکعت نماز روزانه (نمازهای واجب و نافله)، زیارت اربعین، انگشتر به دست راست کردن، پیشانی بر خاک نهادن و بسم الله الرحمن الرحیم را بلند گفتن.
این روایت گرچه مرسل است، ولی بنابر تسامح در ادله سنن و احادیث مَن بلغ در بحث مستحبات، مرسل بودن خبر، ضرری نمی‌رساند و مشکلی ایجاد نمی‌کند.
سپس روایت صفوان جمال را از امام صادق(ع) نقل و کیفیت زیارت اربعین را بیان می کند14 و بعد مطلبی است که از «مصباح المتهجد» شیخ نقل می‌کند.15 فتوای صاحب وسائل در تیتر ابواب کتابش معلوم می‌شود و از اول تا آخر وسائل این‌گونه است. در این‌جا فتوایش این‌طور است: «باب تأکّد استحباب زیارت الحسین(ع) یوم الاربعین».
این فضیلت زیارت اربعین از قدیم در کتاب‌های روایی مطرح بوده و همه‌جا در اهمیت و فضیلت زیارت اربعین امام حسین(ع) به همین روایت امام حسن عسکری(ع) که اصل آن در مزار شیخ مفید16 و دو کتاب شیخ طوسی (یعنی تهذیب الاحکام17 و مصباح المتهجد18) است، تمسک کرده اند.
شیخ مفید در کتاب مزار، «فضل زیارت الاربعین» دارد که این را بعد از «فضل زیارت امام حسین(ع) در روز عاشورا» قرار داده است و به همین حدیث امام حسن عسکری(ع) تمسک می کند.19 شیخ طوسی نیز در کتاب «تهذیب الاحکام» به همین روایت تمسک می کند و در ضمن فضایل زیارت امام حسین(ع) همین روایت را می آورد.20
همچنین شیخ طوسی در «مصباح المتهجد» می‌فرماید: «و یستحب زیارته فیه و هی زیارت الاربعین» بعد هم همین روایت امام حسن عسکری(ع) را بیان می کند21 و سپس روایتی از امام صادق(ع) در کیفیت زیارت دارد که در وسائل به آن اشاره می‌کند و همه خبر و زیارت را نمی‌آورد و فقط یک جمله‌اش را می آورد: «السلام علی ولیّ الله و حبیبه...»22 اما در مصباح کامل آمده است. در آن‌جا دارد که در روز اربعین و در وقت ارتفاع نهار بگو:
«اَلسَّلامُ عَلی وَلِی اللَّهِ وَحَبیبِهِ، اَلسَّلامُ عَلی خَلیلِ اللَّهِ وَنَجیبِهِ، اَلسَّلامُ عَلی صَفِی اللَّهِ وَابْنِ صَفِیهِ، اَلسَّلامُ عَلی الْحُسَینِ الْمَظْلُومِ الشَّهیدِ، اَلسَّلامُ علی اَسیرِ الْکرُباتِ، وَقَتیلِ الْعَبَراتِ،... .23
این زیارت مخصوص سیدالشهداء(ع) در روز اربعین و معروف به «زیارت اربعین» است. سید بن‌طاووس نیز در «اقبال الاعمال» فضلیت زیارت امام حسین(ع) در روز بیستم ماه صفر را بیان کرده و به همان حدیث معروف امام حسن عسکری(ع) تمسک می‌کند.24 علامه حلی نیز در «منتهی المطلب» می‌نویسد: «و تستحب زیارته یوم الاربعین من مقتله و هو العشرون من صفر» بعد هم همین روایت علامات المؤمن خمس را بیان می‌کند.25
شهید اول در کتاب مزار می‌گوید: «و منها زیارة الاربعین و یوم هو العشرون من صفر»26 و کفعمی در دو کتابش «البلد الامین» و المصباح خود همین مطلب را آورده است. در «البلد الامین» می‌نویسد: «یستحب بالعشرین منه زیارة الحسین(ع) و هی زیارة الاربعین»27 و در مصباح نیز همین مطلب را آورده است.28
علامه محمدتقی مجلسی (مجلسی اول) در «روضة المتقین» در فضل زیارت سیدالشهدا(ع) در روز اربعین به همین حدیث امام حسن عسکری(ع) تمسک می‌کند.29 محمدباقر مجلسی صاحب بحارالانوار نیز در دو کتاب «بحارالانوار» و «ملاذ الاخیار» نیز چنین آورده است. در بحارالانوار زیارت اربعین را مطرح و تمسک به همین روایت امام عسکری(ع)دارد30 و در ملاذ الاخیار (که شرح بر کتاب تهذیب الاحکام است) نیز چنین آورده است.31
این که مقصود از زیارت اربعین، خصوص زیارت امام حسین(ع) در روز اربعین است، به سبب شواهد متعددی از بیان علما از زمان شیخ مفید و شیخ طوسی تا زمان سید بن‌طاووس و بعد علامه حلی، شهید اول، کفعمی، شیخ حرّ عاملی، مجلسی اول و دوم است که همین معنا از سخن آنان استفاده شده است و از این بالاتر، زیارت اربعین طبق فرمایش حضرت امام حسن عسکری(ع)از جمله علامت‌های مؤمن شمرده شده است. بنابراین شاید بتوان گفت که پیش از شهادت سیدالشهدا(ع) اصلاً اربعین جلوه‌ای نداشته است. اربعین به معنای پاسداشت چهلمین روز حماسه کربلا و شهادت سیدالشهدا(ع) و یارانش مطرح شد و دشمنان هیچ‌گاه نتوانستند آن را از بین ببرند؛ به‌گونه‌ای که زیارت اربعین که ابتدا به چند ده نفر محدود می شد، امروزه به حضور میلیونی زائران تبدیل شده است.
این نکته را نیز نباید از نظر دور داشت که حتّی اگر جابر به کربلا نمی‌آمد، باز هم زیارت سیدالشهدا(ع)در روز اربعین مستحب بود؛ گرچه جابر هم یقیناً آمده است؛ چون مفاد زیارت جابر بسیار والاست و معارف عالی دارد و مضمونی است که کاملا با عمق عقاید شیعه منطبق است و نشان از کمال معرفت جناب جابر بن عبدالله انصاری دارد و بعید نیست که جابر بن عبدالله، هم اصل زیارت را و هم توصیه به زیارت در روز اربعین را از ائمه گرفته باشد و از این رو سعی کرد تا خود را در اربعین به کربلا برساند. پس زیارت اربعین و استحباب زیارت سید الشهدا(ع) در روز اربعین ثابت است و بلکه به تعبیر دقیق شیخ حرّ عاملی شدت استحباب زیارت آن حضرت در روز اربعین ثابت است.
پس در روز اربعین دو جنبه هست: یکی اصل استحباب زیارت سیدالشهدا(ع) در این روز که دستور ائمه هدی است، و جنبه دیگر این است که جناب جابر در این روز موفق شد با عطیه به کربلا آید و به زیارت آن حضرت بشتابد.
منبع: مجله، فرهنگ زیارت، شماره 19 و 20
..............................................
پی نوشت‌ها1. المحاسن، ص 420؛ الايام الشامية من عمر النهضة الحسينية، ص 467.
2. قاضي نعمان مصري، دعائم الاسلام، ج 1، ص227.
3. محمد بن يعقوب کليني، الكافي، ج5، ص117؛ شيخ حرّ عاملي، وسائل الشيعة، ج17، ص125، ح1.
4. ابن‌قولويه قمي، كامل الزيارات، ص209، ح298.
5. محمدباقر مجلسي، بحار الانوار، ج 44، ص 282، ح 16.
6. كامل الزيارات، ص208، ح297 و ص210، ح301.
7. سيد بن طاووس، كشف الغمه، ج3، ص112؛ بحار الانوار، ج45، ص 257.
8. كامل الزيارات، ص126 و 127.
9. وسائل الشيعة، ج14، ص 428- 442.
10. همان، ج14، ص458.
11. همان، ص459- 479.
12. همان، ص ۴۷۸، باب ۵۶ کتاب الحج ابواب مزار و مایناسبه.
13. همان، ص ۴۷۸، ح19643.
14. همان، ص ۴۷۸، ح19644.
15. همان، ص ۴۷۸، ح19645.
16. شيخ مفيد، المزار، ص ۵۲.
17. شيخ طوسي، تهذيب الاحكام، ج6، ص52، ح201.
18. شيخ طوسي، مصباح المتهجد، ج ۲، ص ۷۸۸.
19. المزار، ص ۵۲.
20. تهذيب الاحكام، ج ۶، ص۵۲، باب ۱۶ باب فضل زیارته.
21. مصباح المتهجد، ج ۲، ص ۷۸۸.
22. وسائل الشيعة، ج 14، ص ۴۷۸، ح19645.
23. مصباح المتهجد، ج ۲، ص ۷۸۸.
24. سيد بن طاووس، اقبال الاعمال، ج ۳، ص ۱۰۰.
25. علامه حلّي، منتهی المطلب، جلد ۱۳، ص ۲۹۵.
26. المزار، ص ۱۸۷.
27. تقي‌الدين ابراهيم کفعمي، البلد الامین، ص۲۷۴.
28. تقي‌الدين ابراهيم کفعمي، المصباح، ص ۴۸۲.
29. محمدتقي مجلسي، روضة المتقین، ج ۵، ص ۳۸۹.
30. بحار الانوار، ج ۹۸، ص ۳۲۹، باب ۲۵.
31. محمدباقر مجلسي، ملاذ الاخیار فی فهم تهذیب الاخبار، ج ۹، ص۱۲۵.
اربعین یک نگاه تاریخی صرف نیست؛ بلکه به صورتی مؤثق و گسترده، نگاهی معرفت‌شناسانه است. ما نمی‌خواهیم به صورت صرفاً تاریخی به موضوع اربعین بپردازیم؛ بلکه با نگاهی معرفت‌شناسانه و با مراجعه به «زیارت اربعین» که سفارش اکید امام معصوم و حجّت خداست و با دقت در مضامین بلند آن که از امام صادق(ع) نقل شده، به آن می‌پردازیم. به این اعتبار، شیعه هویّت خود را نیز باید در اربعین جست‌وجو کند.
بحث اربعین ابعاد مختلفی دارد. یک بعد آن، اصل زیارت سیدالشهدا(ع)در این روز است. بُعد دیگر، مفاد زیارت اربعین است؛ چه آن زیارتی که از امام صادق(ع) نقل شده و چه زیارت منقول از جابر و مخصوصاً زیارتی که از زبان امام(ع) است، ابعاد بسیار عمیقی را در قالب زیارت فرموده است.
اهل‌بیت عصمت و طهارت(علیهم) بر مصائب حضرت سیدالشهدا(ع) به مناسبت‌های گوناگون تأکید داشتند. بخشی از خطبه‌های حضرت زینب کبری و حضرت امام زین‌العابدین(ع) در کوفه و شام بیان مظلومیت سیدالشهدا(ع) و در حقیقت، روضه‌خوانی است. بعد هم که اهل‌بیت در مدینه بودند، در آن جا هم مجلس عزای سیدالشهدا پیوسته ادامه داشت؛ به گونه‌ای که امام زین‌العابدین(ع) عزاداران را اطعام می‌کرد1 و سنت در نزد شیعیان به از ایشان به یادگار ماند. این مجلس عزا چندین سال به‌طور پیوسته ادامه داشت و یک سال آن، به صورت شبانه‌روزی بود و بنا نقلی دیگر تا سه سال بعد از واقعه عاشورا این مجلس عزا در مدینه برگزار می‌شد.2 پس از ایشان، امام باقر(ع) وصیّت کردند که تا ده سال در منا روضه بخوانند.3
در دوره امام صادق(ع) فضا بازتر شد و حتی سرودن شعر و مراثی نیز تشویق می‌شد و شعر نقش مهمی در ماندگاری واقعه کربلا و تحریک عواطف دارد. لذا حضرت افرادی مانند ابوعماره منشد،4 جعفر بن عفان5 و ابوهارون مکفوف6 را تشویق می‌کند که برای حضرت اباعبدالله الحسین(ع) شعر بسرایند. در زمان امام رضا(ع) هم می‌بینیم که شاعرانی مانند مثل دعبل خزاعی7 برای سرودن اشعار عاشورایی مورد توجه حضرت قرار گرفتند. همچنین استمرار اقامه مجالس عزا در خانه‌ها و بیان فضیلت شعر گفتن در رثای ابی‌عبدالله(ع) و رفتن به زیارت آن حضرت در هر شرایط و در مناسبت‌های گوناگون و ترغیب به زیارت اربعین از ویژگی‌های این دوران است.
عنوان «زیارت اربعین» به زمان امام صادق(ع) بازمی‌گردد و عجیب این است که با وجود بیم و ترس از حکومت جائر، مردم از امام سؤال می کردند که با وجود ترس از خبرچینان و عوامل حکومت، آیا به زیارت حضرت سیدالشهدا برویم؟ و حضرت می‌فرمودند که بروید.8 این در حالی است که فقهای شیعه در مسئله حج، یکی از شرایط استطاعت را «تخلیه سرب» بیان فرموده‌اند؛ یعنی باید امنیت باشد و اگر امنیت نباشد، استطاعت محقق نیست؛ اما در مورد زیارت سیدالشهدا(ع) حتی با نبود امنیت نیز مردم را ترغیب به زیارت می‌کردند.
از این گذشته، به مناسبت‌های مختلف نیز ترغیب به زیارت آن حضرت شده است. در جلد 14 وسائل الشیعه، در آخر کتاب حج، مناسبت‌های زیارتی سیدالشهدا(ع) ذکر شده است9 که در این بخش، تنها به مناسبت‌ها و ابواب آن در وسائل اشاره می‌کنیم:
استحباب تکرار زیارة الحسین(ع)؛ استحباب زیارة النساء؛ کراهة ترک زیارت الحسین(ع)؛ استحباب المشی إلی زیارة الحسین(ع)؛ باب استحباب الاستنابة فی زیارت الحسین(ع).
زیارت سید الشهدا در مناسبت‌ها و حالات گوناگون
استحباب زیارت الحسین(ع) ولو رکب البحر؛10 (یعنی حتی اگر ناگزیر از پیمودن دریا با کشتی باشید، باز زیارت سیدالشهد(ع) مستحب است). یا در مناسبت ها و زمان‌های خاص11 مانند: استحباب زیارت الحسین(ع) لیلة عرفة؛ فی اول رجب؛ فی النصف من شعبان؛ لیلة النصف من شعبان بکربلاء؛ استحباب زیارت الحسین(ع) لیلة القدر؛ لیلة الفطر؛ لیلة عاشورا؛ یوم الاربعین؛ استحباب زیارت الحسین(ع) کل لیلة جمعة.
اما در خصوص روز اربعین در جلد ۱۴ وسائل الشیعه12 این باب را می‌یابیم: «باب تأکّد استحباب زیارت الحسین(ع) یوم الأربعین من مقتله و هو یوم العشرین من صفر». تأکّد استحباب را که در این جا مطرح است، با آوردن روایاتی بیان می کند. روایت اول از امام حسن عسکری(ع) است که فرمود: «علامات المؤمن خمس، صلاة الخمسین، و زیارت الاربعین، والتختّم فی الیمین، و تعفیر الجبین، و الجهر ببسم الله الرحمن الرحیم»؛13 نشانه‌های انسان مؤمن پنج تاست: پنجاه رکعت نماز روزانه (نمازهای واجب و نافله)، زیارت اربعین، انگشتر به دست راست کردن، پیشانی بر خاک نهادن و بسم الله الرحمن الرحیم را بلند گفتن.
این روایت گرچه مرسل است، ولی بنابر تسامح در ادله سنن و احادیث مَن بلغ در بحث مستحبات، مرسل بودن خبر، ضرری نمی‌رساند و مشکلی ایجاد نمی‌کند.
سپس روایت صفوان جمال را از امام صادق(ع) نقل و کیفیت زیارت اربعین را بیان می کند14 و بعد مطلبی است که از «مصباح المتهجد» شیخ نقل می‌کند.15 فتوای صاحب وسائل در تیتر ابواب کتابش معلوم می‌شود و از اول تا آخر وسائل این‌گونه است. در این‌جا فتوایش این‌طور است: «باب تأکّد استحباب زیارت الحسین(ع) یوم الاربعین».
این فضیلت زیارت اربعین از قدیم در کتاب‌های روایی مطرح بوده و همه‌جا در اهمیت و فضیلت زیارت اربعین امام حسین(ع) به همین روایت امام حسن عسکری(ع) که اصل آن در مزار شیخ مفید16 و دو کتاب شیخ طوسی (یعنی تهذیب الاحکام17 و مصباح المتهجد18) است، تمسک کرده اند.
شیخ مفید در کتاب مزار، «فضل زیارت الاربعین» دارد که این را بعد از «فضل زیارت امام حسین(ع) در روز عاشورا» قرار داده است و به همین حدیث امام حسن عسکری(ع) تمسک می کند.19 شیخ طوسی نیز در کتاب «تهذیب الاحکام» به همین روایت تمسک می کند و در ضمن فضایل زیارت امام حسین(ع) همین روایت را می آورد.20
همچنین شیخ طوسی در «مصباح المتهجد» می‌فرماید: «و یستحب زیارته فیه و هی زیارت الاربعین» بعد هم همین روایت امام حسن عسکری(ع) را بیان می کند21 و سپس روایتی از امام صادق(ع) در کیفیت زیارت دارد که در وسائل به آن اشاره می‌کند و همه خبر و زیارت را نمی‌آورد و فقط یک جمله‌اش را می آورد: «السلام علی ولیّ الله و حبیبه...»22 اما در مصباح کامل آمده است. در آن‌جا دارد که در روز اربعین و در وقت ارتفاع نهار بگو:
«اَلسَّلامُ عَلی وَلِی اللَّهِ وَحَبیبِهِ، اَلسَّلامُ عَلی خَلیلِ اللَّهِ وَنَجیبِهِ، اَلسَّلامُ عَلی صَفِی اللَّهِ وَابْنِ صَفِیهِ، اَلسَّلامُ عَلی الْحُسَینِ الْمَظْلُومِ الشَّهیدِ، اَلسَّلامُ علی اَسیرِ الْکرُباتِ، وَقَتیلِ الْعَبَراتِ،... .23
این زیارت مخصوص سیدالشهداء(ع) در روز اربعین و معروف به «زیارت اربعین» است. سید بن‌طاووس نیز در «اقبال الاعمال» فضلیت زیارت امام حسین(ع) در روز بیستم ماه صفر را بیان کرده و به همان حدیث معروف امام حسن عسکری(ع) تمسک می‌کند.24 علامه حلی نیز در «منتهی المطلب» می‌نویسد: «و تستحب زیارته یوم الاربعین من مقتله و هو العشرون من صفر» بعد هم همین روایت علامات المؤمن خمس را بیان می‌کند.25
شهید اول در کتاب مزار می‌گوید: «و منها زیارة الاربعین و یوم هو العشرون من صفر»26 و کفعمی در دو کتابش «البلد الامین» و المصباح خود همین مطلب را آورده است. در «البلد الامین» می‌نویسد: «یستحب بالعشرین منه زیارة الحسین(ع) و هی زیارة الاربعین»27 و در مصباح نیز همین مطلب را آورده است.28
علامه محمدتقی مجلسی (مجلسی اول) در «روضة المتقین» در فضل زیارت سیدالشهدا(ع) در روز اربعین به همین حدیث امام حسن عسکری(ع) تمسک می‌کند.29 محمدباقر مجلسی صاحب بحارالانوار نیز در دو کتاب «بحارالانوار» و «ملاذ الاخیار» نیز چنین آورده است. در بحارالانوار زیارت اربعین را مطرح و تمسک به همین روایت امام عسکری(ع)دارد30 و در ملاذ الاخیار (که شرح بر کتاب تهذیب الاحکام است) نیز چنین آورده است.31
این که مقصود از زیارت اربعین، خصوص زیارت امام حسین(ع) در روز اربعین است، به سبب شواهد متعددی از بیان علما از زمان شیخ مفید و شیخ طوسی تا زمان سید بن‌طاووس و بعد علامه حلی، شهید اول، کفعمی، شیخ حرّ عاملی، مجلسی اول و دوم است که همین معنا از سخن آنان استفاده شده است و از این بالاتر، زیارت اربعین طبق فرمایش حضرت امام حسن عسکری(ع)از جمله علامت‌های مؤمن شمرده شده است. بنابراین شاید بتوان گفت که پیش از شهادت سیدالشهدا(ع) اصلاً اربعین جلوه‌ای نداشته است. اربعین به معنای پاسداشت چهلمین روز حماسه کربلا و شهادت سیدالشهدا(ع) و یارانش مطرح شد و دشمنان هیچ‌گاه نتوانستند آن را از بین ببرند؛ به‌گونه‌ای که زیارت اربعین که ابتدا به چند ده نفر محدود می شد، امروزه به حضور میلیونی زائران تبدیل شده است.
این نکته را نیز نباید از نظر دور داشت که حتّی اگر جابر به کربلا نمی‌آمد، باز هم زیارت سیدالشهدا(ع)در روز اربعین مستحب بود؛ گرچه جابر هم یقیناً آمده است؛ چون مفاد زیارت جابر بسیار والاست و معارف عالی دارد و مضمونی است که کاملا با عمق عقاید شیعه منطبق است و نشان از کمال معرفت جناب جابر بن عبدالله انصاری دارد و بعید نیست که جابر بن عبدالله، هم اصل زیارت را و هم توصیه به زیارت در روز اربعین را از ائمه گرفته باشد و از این رو سعی کرد تا خود را در اربعین به کربلا برساند. پس زیارت اربعین و استحباب زیارت سید الشهدا(ع) در روز اربعین ثابت است و بلکه به تعبیر دقیق شیخ حرّ عاملی شدت استحباب زیارت آن حضرت در روز اربعین ثابت است.
پس در روز اربعین دو جنبه هست: یکی اصل استحباب زیارت سیدالشهدا(ع) در این روز که دستور ائمه هدی است، و جنبه دیگر این است که جناب جابر در این روز موفق شد با عطیه به کربلا آید و به زیارت آن حضرت بشتابد.
منبع: مجله، فرهنگ زیارت، شماره 19 و 20
..............................................
2. قاضي نعمان مصري، دعائم الاسلام، ج 1، ص227.
3. محمد بن يعقوب کليني، الكافي، ج5، ص117؛ شيخ حرّ عاملي، وسائل الشيعة، ج17، ص125، ح1.
4. ابن‌قولويه قمي، كامل الزيارات، ص209، ح298.
5. محمدباقر مجلسي، بحار الانوار، ج 44، ص 282، ح 16.
6. كامل الزيارات، ص208، ح297 و ص210، ح301.
7. سيد بن طاووس، كشف الغمه، ج3، ص112؛ بحار الانوار، ج45، ص 257.
8. كامل الزيارات، ص126 و 127.
9. وسائل الشيعة، ج14، ص 428- 442.
10. همان، ج14، ص458.
11. همان، ص459- 479.
12. همان، ص ۴۷۸، باب ۵۶ کتاب الحج ابواب مزار و مایناسبه.
13. همان، ص ۴۷۸، ح19643.
14. همان، ص ۴۷۸، ح19644.
15. همان، ص ۴۷۸، ح19645.
16. شيخ مفيد، المزار، ص ۵۲.
17. شيخ طوسي، تهذيب الاحكام، ج6، ص52، ح201.
18. شيخ طوسي، مصباح المتهجد، ج ۲، ص ۷۸۸.
19. المزار، ص ۵۲.
20. تهذيب الاحكام، ج ۶، ص۵۲، باب ۱۶ باب فضل زیارته.
21. مصباح المتهجد، ج ۲، ص ۷۸۸.
22. وسائل الشيعة، ج 14، ص ۴۷۸، ح19645.
23. مصباح المتهجد، ج ۲، ص ۷۸۸.
24. سيد بن طاووس، اقبال الاعمال، ج ۳، ص ۱۰۰.
25. علامه حلّي، منتهی المطلب، جلد ۱۳، ص ۲۹۵.
26. المزار، ص ۱۸۷.
27. تقي‌الدين ابراهيم کفعمي، البلد الامین، ص۲۷۴.
28. تقي‌الدين ابراهيم کفعمي، المصباح، ص ۴۸۲.
29. محمدتقي مجلسي، روضة المتقین، ج ۵، ص ۳۸۹.
30. بحار الانوار، ج ۹۸، ص ۳۲۹، باب ۲۵.
31. محمدباقر مجلسي، ملاذ الاخیار فی فهم تهذیب الاخبار، ج ۹، ص۱۲۵.