مباهله از مستندترین وقایع تاریخ اسلام
واقعه مبارک مباهله از اصلی‌ترین نمادها و هویت شیعه است که در زمره مناقب خاص رسول‌خدا و اهل‌بیت(ع) قرار دارد. با اینکه بزرگترین عید شیعه، عید غدیر است؛ ولی در واقعه مباهله است که حضرت امام علی(ع) نفس و جان رسول‌خدا(ص) خوانده شده است؛ لذا این مناسبت‌های ویژه، فرصت‌های خوبی برای حق‌جویان و عاشقان اهل‌بیت(ع) پدید آورده است تا با بهره‌گیری از این روزهای روح‌نواز، پیوندهای معنوی و روحی خویش را با خداوند متعال و پیامبر اکرم(ص) و اهل‌بیت آن‌حضرت(ع) استمرار بخشیده و در استحکام و ریشه‌دار نمودن این روابط مبارک بکوشند و به این ترتیب، گام‌های مؤثری را به سوی سعادت و کامیابی حقیقی بردارند.
بزرگترین منقبت حضرت حیدر کرّارقال اللّه تعالی: [فَمَنْ حَاجَّکَ فیهِ مِنْ بَعْدِ ما جاءَکَ مِنَ الْعِلْمِ فَقُلْ تَعالَوْا نَدْعُ أَبْناءَنا وَأَبْناءَکُمْ وَنِساءَنا وَنِساءَکُمْ وَأَنْفُسَنا وَأَنْفُسَکُمْ ثُمَّ نَبْتَهِلْ فَنَجْعَلْ لَعْنَتَ اللهِ عَلَى الْکاذِبینَ.] (آل‌عمران، 61)
برخی این آیه را قوی‌ترین دلیل فضیلت اهل‌بیت(ع) می‌دانند. این مزیتی است که هیچ‌کس بر اهل‌بیت(ع) در آن پیشی نگرفته و هیچ انسانی به این فضیلت نرسیده است.
تویی که نفس رسولی هم از کلام خدای
چنان که هست در این، آیه مباهلــه دال
این منقبت همسانی نفسانی علی مرتضی با محمد مصطفی(سهما) را در کنار دیگر مناقب علوی یعنی «شهادت بر رسالت نبوی به قرین شهادت الهی» طبق آیه 43 سوره رعد [وَیقُولُ الَّذینَ کَفَرُوا لَسْتَ مُرْسَلاً قُلْ کَفى بِاللَّهِ شَهیداً بَینی وَبَینَکُمْ وَمَنْ عِنْدَهُ عِلْمُ الْکِتاب]، می‌توان بزرگترین مناقب حضرت حیدر کرار(ع) خواند.
آیه مباهله سندی مهمّ بر حقّانیت اهل‌بیت(ع)آیت‌الله‌العظمی صافی گلپایگانی(ره) پیرامون بزرگداشت روز مباهله می‌فرمایند: «نصوص صریحه بر ولایت و خلافت بلافصل حضرت امیرالمؤمنین علی‌بن ابی‌طالب(ع) در قرآن کریم، بر دو بخش می‌باشد: نصوص جلیّه و نصوص خفیّه.
نصوص جلیّه قرآنیّه، مثل آیه شریفه [إِنَّمَا وَلِیکُمُ اللهُ] و سایر آیاتی که شماری از آنها را دانشمند بزرگ ابن‌بِطریق در کتاب شریف «خصائص الوحی المبین فی مناقب امیرالمؤمنین(ع)»، با سندهای معتبر از محدّثان و ارباب جوامع و صحاح و مسانید عامه روایت نموده است و نصوص خفیه قرآنیه که در کنار نصوص جلیه، موقعیتی بسیار محکم دارند و ولایت و خلافت بلافصل امیرالمؤمنین(ع) و سایر ائمه طاهرین(ع) را اثبات می‌نمایند.
آیات قرآنیه‌ای است که با استفهام، همه را مخاطب قرار داده است، مثل: [أَ فَمَنْ یهْدِی إِلَی الْحَقِّ أَحَقُّ أَنْ یتَّبَعَ أَمَّنْ لاَ یهِدِّی إِلا أَنْ یهْدَی فَمَا لَکُمْ کَیفَ تَحْکُمُونَ] و ...، به‌وضوح از نظر اظهر مصادیق، بر حقّ بودن امیرالمؤمنین(ع) و اهل‌بیت(ع) به امر خلافت، امامت و هدایت استفاده میشود.
یکی از نصوص جلیه قرآنیه، آیه شریفه مباهله است. این آیه، از جمله آیاتی است که بر فضیلت و بلندی رتبه و مقام اهل‌بیت عصمت و طهارت(ع)، به‌اتّفاق مسلمانان، رسا و ناطق است. شرکت دادن علی و حسن و حسین و فاطمه زهرا(س) در مباهله که به تعیین و دستور خداوند متعال بود، دلیل بر آن است که این چهار نور مقدّس و عظیم که با پیامبر در مباهله حاضر شدند، شایستهترین و گرامیترین خلق در نزد خدا، و عزیزترین اشخاص در نزد پیامبر رحمت(ص) بودند.
این فضیلت بسیار باعظمتی برای این چهار نور مطهّر است که در چنین واقعه بااهمیت و تاریخی، هم‌دوش و همراه پیامبر شوند و از میان تمام امّت، از صغیر و کبیر و زن و مرد، فقط آنها را خداوند انتخاب کند.
آری، بیست و چهارم ذی‌الحجة که به‌عنوان روز بزرگ مباهله در تاریخ اسلام ثبت شده و سندی مهمّ بر حقّانیت اهل‌بیت(ع) است، باید از آن مانند عید سعید غدیر، تجلیل شود و در این روز بزرگ، شیعیان و شیفتگان خاندان عصمت و طهارت(ع)، مجالس و محافل باشکوهی برپا کنند و درباره این موضوع مهم، سخنرانان، نویسندگان و مادحان، بگویند و بنویسند و سخن‌سرائی کنند.
مباهله از واجبات رکنی ولایتآیتاللهالعظمی جوادی آملی نیز می‌فرمایند: «مسأله مباهله از واجبات رکنی ولایت است؛ نه رسانه‌ها از آن سخنی می گویند نه ما در حوزه به آن می پردازیم. آن وقت آن مسائل واجبات غیررکنی را خیلی دامن می‌زنیم؛ آنها هم واجب است؛ اما مثل اجزای نماز است؛ لکن حمد و سوره کجا، رکوع و سجود کجا؟! حمد و سوره، واجب غیررکنی است؛ اما رکوع و سجود، واجب رکنی است.
در واقعه مباهله، خدای سبحان علی(ع) را به‌عنوان جان پیامبر(ص) خود معرفی کرد. آیا بالاتر از این فضیلتی هست.
وقتی مأمون به وجود مبارک امام رضا(ع) عرض می‌کند به چه دلیل علی‌بن ابی‌طالب(ع) افضل است؟ ایشان دیگر نفرمود غدیر؛ فرمود: با آیه [انفسنا]، طبق این آیه شریفه خدا وقتی وجود مبارک حضرت امیر(ع) را جان پیغمبر می‌داند، از این بالاتر چه فضیلتی فرض میشود؟! «من کنت مولاه فهذا علی مولاه» که گفتۀ خود پیغمبر(ص) است؛ هرچند آن هم از طرف خداست، کجا؛ و اینکه ذات اقدس اله خود فرموده، علی جان پیغمبر است، کجا؟! و وجود مبارک امام رضا(ع) به این آیه استدلال کردند.»
مباهله راهی به سوی کشف حقیقتمباهله اگرچه منقبت خاص اهل‌بیت(ع) است و از نمادهای اصلی و جریان مهم هویت‌ساز مکتب تشیع است؛ ولی یک راهکار برای اثبات حقانیت جبهه حق اثنی‌عشری نیز هست. حضرت امام صادق(ع) به یاران خود همین دستور را میدادند که مخالفان را به مباهله دعوت کنند.
علامه طباطبایی(ره) هم می‌فرماید: هر فرد با ایمان با تأسی به نخستین پیشوای اسلام، میتواند در راه اثبات حقیقتی از حقایق اسلام، با مخالف خود، به مباهله بپردازد و از خداوند برای او درخواست عذاب کند و هر فردی از مسیحیان و کلیمیان که بخواهند، این معجزه الهی را از نزدیک مشاهده کنند، میتوانند با فردی از افراد باایمان اسلام در مورد حقانیت اسلام به مباهله برخیزند و نتیجه آن را با دیدگان خود مشاهده نمایند.
«مباهله» در آثار مکتوبداستان «مباهله» از نظر اعتقادی و سیاسی، نه‌تنها در همان دوران، بلکه در تاریخ سیاسی آینده اسلام، به‌ویژه در تکوین اعتقادات شیعی، نقشی اساس داشته است. همین نقش باعث شده تا مورخان، راویان، مفسران و شاعران هر یک به‌سهم خود در این خصوص از زوایای مختلف، آثاری از خود به جای بگذارند که در این گزارش، برخی از این آثار معرفی می‌گردد.
اولین تألیف درباره مباهله
پس از قرآن کریم، نخستین کتابی که ماجرای مباهله را در خود ثبت کرده، «کتاب سلیم‌بن قیس الهلالی» است. این کتاب که در سال‌های اولیه بعد از رحلت پیامبر(ص) تألیف شده، در موارد مختلف، مسأله مباهله را آورده است. این یادگار هزار و چهارصد ساله، هم‌اکنون موجود است و به فارسی، اردو و انگلیسی ترجمه و بارها چاپ شده است.
• اسرار مباهله (ماجرای عظیم مباهله بین پیامبر و مسیحیان نجران و تاریخ ۱۴۰۰ ساله آن)
این کتاب به ماجرای عظیم مباهله بین پیامبر اسلام(ص) و مسیحیان نجران و تاریخ 1400 ساله آن می‌پردازد که به‌قلم استاد محمدرضا انصاری محلاتی نگاشته شده است و از معروف‌ترین کتب پیرامون مباهله است و به‌همت انتشارات «دلیل ما» چندین بار تجدید چاپ شده است.
این کتاب، چگونگی شکل‌گیری داستان مباهله را به تصویر کشیده است. نگارنده در پیش‌گفتار، با نگاهی کلی به ماجرای مباهله، دورنمایی از داستان مباهله و جغرافیای تاریخی نجران، ترسیم و شخصیت‌های این داستان را معرفی می‌کند. سپس داستان مفصل مباهله و نامه پیامبر(ص) به نصارای نجران و بازتاب این نامه، کنفرانس نجران برای پاسخ پیامبر(ص)، بحث‌ها و کشمکش‌های نجرانیان بر سر حقانیت پیامبر و بررسی کتاب‌های آسمانی در مورد پیامبر را شرح می‌دهد.
آنگاه درباره تصمیم نجرانیان برای سفر به مدینه، دیدار نجرانیان با پیامبر(ص) در مدینه، مناظره پیامبر با نجرانیان و اعتراض‌های آنها و نیز توصیف مراسم به یادماندنی مباهله سخن رانده است. سپس به پشیمانی نجرانیان و اعلان ترک مباهله و بازگشت مسالمت‌آمیز آنان به مدینه می‌پردازد و موقعیت نجرانیان در دوران خلفای راشدین، سلسله بنی‌امیه و خاندان بنی‌عباس را بررسی می‌کند.
اتمام حجت با مباهله از سوی معصومان(ع) و اصحاب و یاران آنها، داستان‌هایی در حاشیه مباهله و مراسم روز مباهله، از دیگر مباحث این کتاب است. در پایان، کتاب‌شناسی مباهله و اسناد و منابع آن آمده است.
• از مباهله تا عاشورا
کتاب حاضر درباره مباهله نصارای نجران با رسول‌خدا(ص) و مقایسه تسلیم آنان و ترسیدن آنها با دیدن حضور فقط 5 تن و آماده شدن برای پرداخت جزیه را با مسلمانان به‌ظاهر مسلمان در صحرای کربلا و دیدن آخرین نفر از 5 تن و شناختن آنان که این ایستاده در برابرشان، همان شخصیت حاضر در مباهله است و جگرگوشه رسول‌خدا(ص) است؛ اما با کمال جرئت و گستاخی او را مظلومانه به شهادت رساندند و جشن گرفتند!!
این کتاب به‌قلم مرحوم محمد امینی گلستانی است و از سوی نشر سپهرآذین در 662 صفحه و چندین مرتبه از جمله در سال 1383 منتشر ساخته است.
• کتاب«المباهله»
از معروف‌ترین کتاب‌هایی که پیرامون مباهله در قرن اخیر نوشته شده، کتاب «المباهله» مرحوم شیخ عبدالله سُبیتی از علما و نویسندگان لبنانی است. این کتاب در 152 صفحه می‌باشد و در بغداد در 75 سال قبل در سال 1366ق یعنی همان سال چاپ کتاب مباهله مرحوم طبیّب‌زاده اصفهانی، چاپ و پس از آن چندین بار تجدید چاپ شده است. مرحوم سید صدرالدین شرف‌الدین، فرزند علامه شرف‌الدین لبنانی بر این کتاب مقدمه‌ای نوشته است. کتاب را مکتبه النجاح شعبه تهران در 1402ق برابر 1361ش تجدید چاپ کرده است.
• مباهله در مدینه، اسلام و مسیحیت
اثر پروفسور لویی ماسینیون اسلام‌شناس فرانسوی
کتاب ماسینیون درباره مباهله در سال 1955م منتشر شده است. سیدحسین تقوی درباره این کتاب می‌نویسد:
حادثه مباهله... نه فقط در کتب امامیه؛ بلکه در کتب اهل سنت همچون سیره حلبی، تاریخ یعقوبی، تفسیر مفاتیح‌الغیب امام رازی، کامل ابن‌اثیر، کشاف زمخشری، فتوح‌البلدان بلاذری... نیز به‌تفصیل ذکر و تبیین شده است. در روزگار ما یکی از کسانی که سعی کرده است تا حدی به این حادثه مهم و برخی ابعاد آن بپردازد، خاورشناس برجسته پروفسور لویی ماسینیون است... پرداختن به جهات مثبت و منفی این نویسنده و قضاوت درباره او امری حائز اهمیت است...
در بخش پیشینه تاریخی، وی سعی می‌کند، ریشه‌های مباهله را در نزد قوم سامی و دوره تمدن بابل به بعد به‌عنوان «تنها وسیله رایج و بین‌المللی برای اثبات حقیقت» نشان دهد.
نویسنده در فصل اول رساله به «معنای لغوی- اصطلاحی مباهله و چگونگی ادای آن» می‌پردازد و با بررسی ریشه‌های عبری و سریانی این کلمه و سپس جنبه صرفی آن در زبان عربی، نحوه اجرای مباهله را بیان می‌کند.
او عمل مباهله را دارای سه مرحله می‌داند:
«نخست با نشستن دو زانو و قرار دادن دو دست بر روی آنها به‌گونه‌ای که گویی آماده حرکت و مبارزه با دشمن است.
دوم، با آماده ساختن دو دست برای سوگند یاد نمودن
سوم، با بلند کردن دو دست به سوی آسمان و ادای الفاظ مخصوصه» (ص 68 کتاب)
منبع‌شناسی واقعه مباهلهاین کتاب که در ۲۴۰ صفحه و طی ۵ فصل به گزارش و معرفی منابع متعددی پیرامون واقعه مباهله پرداخته است، به‌کوشش محمدعلی عسگری و محمدعلی نجفی تدوین شده و توسط انتشارات میراث ماندگار در تیرماه ۱۴۰۱ منتشر شده است.
در فصل اول کتاب، مباحثی در رابطه با جایگاه و اهمیت مباهله و عنایت مفسران، محدثان، مورخان و متکلمان به آن آمده است.
فصل دوم، به شناسایی کتب مرتبط به مباهله پرداخته شده و حدود ۸۰ کتاب عربی، فارسی، اردو و فرانسوی پیرامون مباهله معرفی شده است. کتبی که لزوماً توسط شیعیان نوشته نشده و برخی از آنها توسط اهل سنت یا مسیحیان نگاشته شده است.
فصل سوم، مختص پایان‌نامه‌های حول موضوع مباهله است و ۲۵ پایان‌نامه که به کلیت موضوع مباهله یا برخی زوایای این واقعه مهم ارتباط دارد، شناسانده شده است.
چهارمین فصل کتاب، در زمینه «مقاله‌شناسی مباهله» است. در این فصل یکصد مقاله که حول محور مباهله به زبان-های مختلف نوشته شده، معرفی گردیده است.
بالأخره اینکه آخرین فصل کتاب، به ذکر چند مورد فعالیت انجام‌گرفته دیگر پیرامون مباهله مانند: نرم‌افزار، تولیدات رادیویی تلویزیونی و نیز مباهله در آینه شعر عربی و فارسی اختصاص یافته است.
اسامی برخی از کتاب‌های منتشر شده در موضوع مباهلهبرهان مجادله فی تفسیر آیه مباهله، اهل‌بیت(ع) و آیه مباهله، امامت و عصمت امامان در قرآن، گزارش لحظه به لحظه از ماجرای مباهله، آن روز، روز مباهله، آفتاب درخشان در مباهله نصارای نجران، آفتاب درخشان در مباهله نصارای نجران، المباهلات علی الفرقه السلیمانیه، رساله فی المباهله مع المخالفین للحق، بررسی تطبیقی مباهله پیامبر(ص) با مسیحیان نجران، مباهله (داستان رویارویی فرهنگی پیامبر اکرم(ص) با مسیحیت) و.....
واقعه مباهله در شعر شاعرانمباهله در ادبیات همواره یک مفهوم عمیق تأویل‌پذیر را به ذهن نویسندگان و شاعران متبادر کرده و تلاش بر این بوده که از این اتفاق ظاهری، مفاهیم عمیق اعتقادی استخراج شود و از همین رو آیه نازل‌شده در روز مباهله نیز، به گونه‌های مختلف تفسیر شده است. در این گزارش تنها به دو نمونه از اشعار شعرا را که در آنها به مفهوم مباهله پرداخته شده است، از نظر بگذرانیم.
٭ کسایی مروزی
فهم کن گر مؤمنی فضل امیرالمؤمنین(ع)
فضل حیدر، شیر یزدان، مرتضای پاکدین
فضل آن کس کز پیمبر بگذری فاضل‌تر اوست
فضل آن رکن مسلمانی، امام‌المتّقین
ای نواصب، گر ندانی فضل سرّ ذوالجلال
آیت قربی نگه کن و آن ِ اصحاب الیمین
«قل تعالوا ندع» بر خوان، ور ندانی گوش دار
لعنت یزدان ببین از «نبتهل تا کاذبین»
٭ اکبر بهداد «طبیب»
حق و باطل در مدینه روبه‌روست
اهل حق را حق‌پرستی آبروست
حق‌پرستان همچو انگشتان دست
پرتو این حق‌پرستان هرچه هست
اهل‌بیت مصطفی(ص) دانی که پنچ
رحمت للعالمین مانند گنج
مصطفی ختم رسل در پیش بود
منزلت از هر پیامبر بیش بود
درگه حق او که برتر از همه
در بغل دارد حسین فاطمه(س)
سبط اکبر در کنار مصطفاست
دست او در دست خیر انبیاست
بعد پیغمبر علی مرتضاست
جانشین و همچو جان مصطفاست
فاطمه خَیرُ نساء العالمین
فاطمه نور سماوات و زمین
مقتدای او پسر عمش علی ست
تا قیامت مرتضی بر حق ولی ست
آیت حق اهل‌بیت مصطفاست
مستجاب الدّعوه ارض و سماست
هر که را حُبّ محمد(ص) در دل است
چلچراغ روشن هر محفل است
تا ابد بر جا بماند این سرود
بر محمّد(ص) گو و آل او درود
تا توانی گو «طبیبا» این درود
درگه حق این دعا مقبول بود