اجبار مسلمانان به سفر مشقت‌بار حج چه حکمتی دارد؟
به‌جا آوردن عبادتی همچون حج با توجه به جزئیات آن و منطقه جغرافیایی که بجا آوردن آن جزئیات در آن از انسان خواسته شده، یکی از پرمشقت‌ترین عبادات است. سختی‌ها و مشقت‌هایی چون دوری از خانواده، امکان ابتلا به بیماری‌های واگیردار، گرمای هوا، طولانی و متعدد بودن فرائض جزئی که بدون انجام حتی یکی از آنها امکان بطلان حج وجود دارد، وجوب برخی از اعمال در ساعاتی خاص و تحمل شلوغی ناشی از آن، پیاده‌روی، ازدحام جمعیت و... تنها چند عنوان از مهمترین این سختی‌ها می‌باشد که حتی در حدیثی از امام علی(ع) نیز به‌طور ضمنی مورد اشاره قرار گرفته است.1 از آن گذشته کسی که به این سفر می‌رود، مجبور است مقدار زیادی از اموال خود را صرف اصل آن سفر کند.
حال ممکن است این سؤال به ذهن برسد که چرا خداوند چنین عبادتی را بر انسان واجب ساخت و آیا معبود بی‌کرانی که به وصف عدالت شناخته می‌شود، می‌تواند تشریع‌کننده عبادتی سخت و مشقت‌بار باشد؟ این سؤال وقتی جدی‌تر مطرح می‌شود که بدانیم این تشریع، صرفاً جنبه‌ای عبادی و معنوی ندارد و در روایات اسلامى، بابی تحت این عنوان گشوده شده است که اگر یک سال مسلمانان بخواهند، حج را تعطیل کنند و به حج نروند، بر حکومت اسلامى واجب است که با زور آنها را به مکه بفرستد!2
توجه به حکمت‌ها و کارکردهای این عبادت و تأمل کردن در آثار فردی و اجتماعی آن، پاسخ این سؤال را روشن می‌کند؛ در نگاهی کلان، می‌توان گفت که فریضه حج، دارای این آثار و برکات است:
1. بعد اخلاقی حج
روحیات بسیاری از انسان‌ها به‌گونه‌ای است که اگر احساس غنا و بی‌نیازی کند، در معرض تهدید غفلت و طغیان قرار می‌گیرد و خداوند در آیات 6 و 7 سوره علق بدین‌نحو این حقیقت را بیان کرده است: [کَلاَّ إِنَّ الْإِنْسانَ لَیَطْغى٭ أَنْ رَآهُ اسْتَغْنی]؛ (چنین نیست [که شما مىپندارید] به‌یقین انسان طغیان مىکند٭ از اینکه خود را بىنیاز ببیند). بدین‌سبب و برای رعایت مصلحت و خیر آدمی، خداوند متعال انسان را هنگام برخورداری از تمکن مالی ملزم به عبادت حج می‌نماید تا طی یک سفر معنوی ساخته شده و در مسیر بی‌فرجام طغیان قرار نگیرد؛ بنابراین مهمترین فلسفه حج - البته نه برای کسانی که به‌خاطر ریا به این سفر می‌روند یا نگاهی تفریحی به آن دارند - پدید آمدن دگرگونى اخلاقى درونی است.
مراسم «احرام» انسان را به‌کلى از تعینات مادى و امتیازات ظاهرى و لباس‌هاى رنگارنگ و زر و زیور بیرون مى‌برد و با تحریم لذائذ و پرداختن به خودسازى که از وظائف مُحرِم است، او را از جهان ماده جدا کرده و در عالمى از نور و روحانیت و صفا فرو مى‌برد و انسان‌هایی را که در حال عادى بار سنگین امتیازات موهوم و درجه‌ها و مدال‌ها را بر دوش خود احساس مى‌کنند، یک مرتبه سبک‌بار و راحت و آسوده مى‌نماید؛ خصوصاً توجه به این نکته که مراسم حج در هر قدم و نقطه یادآور خاطرات حضرت ابراهیم و فرزندش اسماعیل(ع) و مجاهدت‌های پیامبر اسلام(ص) و یاوران صدیقش است، زمینه را برای انقلابی اخلاقی درون آدمی مهیاتر می‌سازد. بى‌جهت نیست که در روایات اسلامى مىخوانیم: «کسى که حج را به‌طور کامل انجام دهد، همانند روزی که از مادر متولد می‌شود و از گناهان خود بیرون می‌آید.»3 و4
2. بعد سیاسى حج
روح عبادت، توجه به خدا و روح سیاست، توجه به خلق خداست و این دو در حج آن‌چنان به هم آمیخته‌اند که تار و پود یک پارچه حج، می‌تواند عامل مؤثرى براى وحدت صفوف مسلمانان و مبارزه با تعصبات ملى و نژادپرستى و محدود شدن در حصار مرزهاى جغرافیایى و شکستن سانسورها و خفقان‌های نظام‌های ظالمانه موجود در کشورهای اسلامی و شکستن زنجیرهای اسارت و استعمار و آزاد شدن مسلمانان باشد. شاید به‌همین خاطر است که در حدیثی از امام علی(ع) می‌خوانیم که «خداوند مراسم حج را براى تقویت آئین اسلام تشریع کرد.»5 و6
این عبادت اگر به‌طور صحیح و کامل مورد بهره‌بردارى قرار گیرد و زائرین خانه خدا در آن ایام که در آن سرزمین مقدس حضور فعال دارند و دل‌های‌شان آماده است، از این فرصت بزرگ براى حل مشکلات گوناگون جامعه اسلامى، با تشکیل کنگرههاى مختلف سیاسى و فرهنگى و اقتصادى استفاده کنند، این عبادت مى‌تواند از هر نظر مشکل‌گشا باشد.
شاید به‌همین دلیل است که امام صادق(ع) فرمود: «مادام که خانه کعبه برپاست، اسلام هم برپاست»7 و حضرت علی(ع) با هشدار دادن به فراموشی این عبادت در بیانی می‌فرماید: «خدا را خدا را! در مورد خانه پروردگارتان. هرگز آن را خالى نگذارید که اگر آن را ترک گویید، مهلت الهى از شما برداشته مى‌شود [و هلاک خواهید شد].»8
در این صورت حتی اگر تشریع اولیه این عبادت، امری جبری به نظر بیاید؛ اما از آنجا که آثار بسیار سودمند آن شامل جامعه اسلامی به‌طور کلی می‌گردد و آن را رشد می‌دهد، عین عدالت خواهد بود.
3. بعد فرهنگى
ارتباط قشرهاى مسلمانان در ایام حج، مى‌تواند به‌عنوان مؤثرترین عامل مبادله فرهنگى و انتقال فکرها درآید. مخصوصا با توجه به این نکته که اجتماع شکوهمند حج، نماینده طبیعى و واقعى همه قشرهاى مسلمانان جهان است؛ لذا در روایات اسلامى می‌بینیم که به این نکته توجه شده و مثلاً می‌خوانیم که وقتی هشام‌بن حکم از امام صادق(ع) پرسشی درباره فلسفه حج و طواف پرسید، آن‌حضرت پاسخ داد: «خداوند این بندگان را آفرید... و فرما‌ن‌هایى در طریق مصلحت دین و دنیا به آنها داد؛ از جمله اجتماع مردم شرق و غرب را در آیین حج مقرر داشت تا مسلمانان به‌خوبى یکدیگر را بشناسند و از حال هم آگاه شوند و هر گروهى، سرمایه‌هاى تجارى را از شهرى به شهر دیگر منتقل کنند... و براى اینکه آثار پیامبر(ص) و اخبار او شناخته شود، مردم آنها را به‌خاطر آورند و هرگز فراموش نکنند.»؛9 از همین روست که می‌بینیم، حج مى‌تواند مبدّل به یک کنگره عظیم فرهنگى شود و اندیشمندان جهان اسلام در ایامى که در مکه هستند، گرد هم آیند و افکار و ابتکارات خویش را به دیگران عرضه کنند.10
4. بعد اقتصادى حج
استفاده از کنگره عظیم حج براى تقویت پایه‌هاى اقتصادى کشورهاى اسلامى نه‌تنها با روح حج منافات ندارد؛ بلکه طبق روایات اسلامى، یکى از فلسفه‌هاى آن را تشکیل مى‌دهد. چه مانعى دارد، مسلمانان در آن اجتماع بزرگ، پایه یک بازار مشترک اسلامى را بگذارند و زمینه‌هاى مبادلات تجارى را در میان خود به‌گونه‌اى فراهم سازند که نه منافع‌شان به جیب دشمنان‌شان بریزد و نه اقتصادشان وابسته به اجانب باشد؟ چنین موضوعی نه‌تنها دنیاپرستی نیست که حتی عین عبادت و جهاد است.
در حدیثی که پیش از این از امام صادق(ع) نقل کردیم، صریحاً بیان شده بود که یکى از اهداف حج، تقویت تجارت مسلمانان و تسهیل روابط اقتصادى است. آن‌حضرت در حدیث دیگری و در تفسیر آیه 198 سوره بقره؛ یعنی [لَیْسَ عَلَیْکُمْ جُناحٌ أَنْ تَبْتَغُوا فَضْلًا مِنْ رَبِّکُمْ]؛ (بر شما باکی نیست که از پروردگارتان رزق و منافع مادی بطلبید)، صریحاً می‌فرمایند: «هنگامى که انسان از احرام بیرون آید و مناسک حج را بجا آورد، در همان موسم حج خرید و فروش کند [و این موضوع نه‌تنها گناه ندارد؛ بلکه داراى ثواب است].»11و 12
علاوه بر تجارت، اگر توزیع گوشت قربانی‌هایی که در روز عید قربان، نثار پیشگاه خدا می‌شود، به‌درستی مدیریت گردد و به دست نیازمندان برسد، شاهد بهره‌مندی اقشار ضعیف‌تر جامعه اسلامی و کم شدن فاصله طبقاتی و گسترش عدالت اجتماعی خواهیم بود.
پایگاه اطلاع‌رسانی آیت‌الله‌العظمی مکارم شیرازی
..............................................
پی نوشت‌ها
1. ر. ک: نهج‌البلاغه، شریف الرضى، محمدبن حسین، محقق/ مصحح: فیض‌الإسلام، چاپ هجرت، قم، 1414 هـ ق، چاپ اول، ص 292 و 293: در بخشی از خطبه 192 نهج‌البلاغه که به خطبه قاصعه معروف است، حضرت علی(ع) ضمن اشاره به طبیعت خشنی که عبادت حج در آن بجا آورده می‌شود، اشاره‌هایی ضمنی به سختی‌های بجا آوردن این عبادت نیز می‌نماید.
2. وسائل‌الشیعه، شیخ حر عامل، مؤسسة آل‌البیت(ع)، قم، 1409 هـ ق، چاپ اول، ج 11، ص 23.
3. همان، ص 93.
4. یکصد و هشتاد پرسش و پاسخ، مکارم شیرازی، ناصر، به‌کوشش: حسینی، سیدحسین، دارالکتب الاسلامیه، تهران، 1386 هـ ش، چاپ چهارم، ص 435 و 436.
5. بحارالانوار، مجلسی، محمدباقربن محمدتقی، دار احیاءالتراث العربی، بیروت، 1403 هـ ق، چاپ دوم، ج 6، ص 110.
6. یکصد و هشتاد پرسش و پاسخ، همان، ص 436 و 437.
7. وسائل‌الشیعه، همان، ص 21.
8. نهج‌البلاغه، همان، ص 422.
9. وسائل‌الشیعه، همان، ص 14.
10. یکصد و هشتاد پرسش و پاسخ، ص 437 و 438.
11. مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، نورى، حسین‌بن محمدتقى، مؤسسة آل‌البیت(ع)، قم، 1408 هـ ق، چاپ اول، ج 10، ص 166.
12. یکصد و هشتاد پرسش و پاسخ، همان، ص 438 و 439.
حال ممکن است این سؤال به ذهن برسد که چرا خداوند چنین عبادتی را بر انسان واجب ساخت و آیا معبود بی‌کرانی که به وصف عدالت شناخته می‌شود، می‌تواند تشریع‌کننده عبادتی سخت و مشقت‌بار باشد؟ این سؤال وقتی جدی‌تر مطرح می‌شود که بدانیم این تشریع، صرفاً جنبه‌ای عبادی و معنوی ندارد و در روایات اسلامى، بابی تحت این عنوان گشوده شده است که اگر یک سال مسلمانان بخواهند، حج را تعطیل کنند و به حج نروند، بر حکومت اسلامى واجب است که با زور آنها را به مکه بفرستد!2
توجه به حکمت‌ها و کارکردهای این عبادت و تأمل کردن در آثار فردی و اجتماعی آن، پاسخ این سؤال را روشن می‌کند؛ در نگاهی کلان، می‌توان گفت که فریضه حج، دارای این آثار و برکات است:
1. بعد اخلاقی حجروحیات بسیاری از انسان‌ها به‌گونه‌ای است که اگر احساس غنا و بی‌نیازی کند، در معرض تهدید غفلت و طغیان قرار می‌گیرد و خداوند در آیات 6 و 7 سوره علق بدین‌نحو این حقیقت را بیان کرده است: [کَلاَّ إِنَّ الْإِنْسانَ لَیَطْغى٭ أَنْ رَآهُ اسْتَغْنی]؛ (چنین نیست [که شما مىپندارید] به‌یقین انسان طغیان مىکند٭ از اینکه خود را بىنیاز ببیند). بدین‌سبب و برای رعایت مصلحت و خیر آدمی، خداوند متعال انسان را هنگام برخورداری از تمکن مالی ملزم به عبادت حج می‌نماید تا طی یک سفر معنوی ساخته شده و در مسیر بی‌فرجام طغیان قرار نگیرد؛ بنابراین مهمترین فلسفه حج - البته نه برای کسانی که به‌خاطر ریا به این سفر می‌روند یا نگاهی تفریحی به آن دارند - پدید آمدن دگرگونى اخلاقى درونی است.
مراسم «احرام» انسان را به‌کلى از تعینات مادى و امتیازات ظاهرى و لباس‌هاى رنگارنگ و زر و زیور بیرون مى‌برد و با تحریم لذائذ و پرداختن به خودسازى که از وظائف مُحرِم است، او را از جهان ماده جدا کرده و در عالمى از نور و روحانیت و صفا فرو مى‌برد و انسان‌هایی را که در حال عادى بار سنگین امتیازات موهوم و درجه‌ها و مدال‌ها را بر دوش خود احساس مى‌کنند، یک مرتبه سبک‌بار و راحت و آسوده مى‌نماید؛ خصوصاً توجه به این نکته که مراسم حج در هر قدم و نقطه یادآور خاطرات حضرت ابراهیم و فرزندش اسماعیل(ع) و مجاهدت‌های پیامبر اسلام(ص) و یاوران صدیقش است، زمینه را برای انقلابی اخلاقی درون آدمی مهیاتر می‌سازد. بى‌جهت نیست که در روایات اسلامى مىخوانیم: «کسى که حج را به‌طور کامل انجام دهد، همانند روزی که از مادر متولد می‌شود و از گناهان خود بیرون می‌آید.»3 و4
2. بعد سیاسى حجروح عبادت، توجه به خدا و روح سیاست، توجه به خلق خداست و این دو در حج آن‌چنان به هم آمیخته‌اند که تار و پود یک پارچه حج، می‌تواند عامل مؤثرى براى وحدت صفوف مسلمانان و مبارزه با تعصبات ملى و نژادپرستى و محدود شدن در حصار مرزهاى جغرافیایى و شکستن سانسورها و خفقان‌های نظام‌های ظالمانه موجود در کشورهای اسلامی و شکستن زنجیرهای اسارت و استعمار و آزاد شدن مسلمانان باشد. شاید به‌همین خاطر است که در حدیثی از امام علی(ع) می‌خوانیم که «خداوند مراسم حج را براى تقویت آئین اسلام تشریع کرد.»5 و6
این عبادت اگر به‌طور صحیح و کامل مورد بهره‌بردارى قرار گیرد و زائرین خانه خدا در آن ایام که در آن سرزمین مقدس حضور فعال دارند و دل‌های‌شان آماده است، از این فرصت بزرگ براى حل مشکلات گوناگون جامعه اسلامى، با تشکیل کنگرههاى مختلف سیاسى و فرهنگى و اقتصادى استفاده کنند، این عبادت مى‌تواند از هر نظر مشکل‌گشا باشد.
شاید به‌همین دلیل است که امام صادق(ع) فرمود: «مادام که خانه کعبه برپاست، اسلام هم برپاست»7 و حضرت علی(ع) با هشدار دادن به فراموشی این عبادت در بیانی می‌فرماید: «خدا را خدا را! در مورد خانه پروردگارتان. هرگز آن را خالى نگذارید که اگر آن را ترک گویید، مهلت الهى از شما برداشته مى‌شود [و هلاک خواهید شد].»8
در این صورت حتی اگر تشریع اولیه این عبادت، امری جبری به نظر بیاید؛ اما از آنجا که آثار بسیار سودمند آن شامل جامعه اسلامی به‌طور کلی می‌گردد و آن را رشد می‌دهد، عین عدالت خواهد بود.
3. بعد فرهنگىارتباط قشرهاى مسلمانان در ایام حج، مى‌تواند به‌عنوان مؤثرترین عامل مبادله فرهنگى و انتقال فکرها درآید. مخصوصا با توجه به این نکته که اجتماع شکوهمند حج، نماینده طبیعى و واقعى همه قشرهاى مسلمانان جهان است؛ لذا در روایات اسلامى می‌بینیم که به این نکته توجه شده و مثلاً می‌خوانیم که وقتی هشام‌بن حکم از امام صادق(ع) پرسشی درباره فلسفه حج و طواف پرسید، آن‌حضرت پاسخ داد: «خداوند این بندگان را آفرید... و فرما‌ن‌هایى در طریق مصلحت دین و دنیا به آنها داد؛ از جمله اجتماع مردم شرق و غرب را در آیین حج مقرر داشت تا مسلمانان به‌خوبى یکدیگر را بشناسند و از حال هم آگاه شوند و هر گروهى، سرمایه‌هاى تجارى را از شهرى به شهر دیگر منتقل کنند... و براى اینکه آثار پیامبر(ص) و اخبار او شناخته شود، مردم آنها را به‌خاطر آورند و هرگز فراموش نکنند.»؛9 از همین روست که می‌بینیم، حج مى‌تواند مبدّل به یک کنگره عظیم فرهنگى شود و اندیشمندان جهان اسلام در ایامى که در مکه هستند، گرد هم آیند و افکار و ابتکارات خویش را به دیگران عرضه کنند.10
4. بعد اقتصادى حج استفاده از کنگره عظیم حج براى تقویت پایه‌هاى اقتصادى کشورهاى اسلامى نه‌تنها با روح حج منافات ندارد؛ بلکه طبق روایات اسلامى، یکى از فلسفه‌هاى آن را تشکیل مى‌دهد. چه مانعى دارد، مسلمانان در آن اجتماع بزرگ، پایه یک بازار مشترک اسلامى را بگذارند و زمینه‌هاى مبادلات تجارى را در میان خود به‌گونه‌اى فراهم سازند که نه منافع‌شان به جیب دشمنان‌شان بریزد و نه اقتصادشان وابسته به اجانب باشد؟ چنین موضوعی نه‌تنها دنیاپرستی نیست که حتی عین عبادت و جهاد است.
در حدیثی که پیش از این از امام صادق(ع) نقل کردیم، صریحاً بیان شده بود که یکى از اهداف حج، تقویت تجارت مسلمانان و تسهیل روابط اقتصادى است. آن‌حضرت در حدیث دیگری و در تفسیر آیه 198 سوره بقره؛ یعنی [لَیْسَ عَلَیْکُمْ جُناحٌ أَنْ تَبْتَغُوا فَضْلًا مِنْ رَبِّکُمْ]؛ (بر شما باکی نیست که از پروردگارتان رزق و منافع مادی بطلبید)، صریحاً می‌فرمایند: «هنگامى که انسان از احرام بیرون آید و مناسک حج را بجا آورد، در همان موسم حج خرید و فروش کند [و این موضوع نه‌تنها گناه ندارد؛ بلکه داراى ثواب است].»11و 12
علاوه بر تجارت، اگر توزیع گوشت قربانی‌هایی که در روز عید قربان، نثار پیشگاه خدا می‌شود، به‌درستی مدیریت گردد و به دست نیازمندان برسد، شاهد بهره‌مندی اقشار ضعیف‌تر جامعه اسلامی و کم شدن فاصله طبقاتی و گسترش عدالت اجتماعی خواهیم بود.
پایگاه اطلاع‌رسانی آیت‌الله‌العظمی مکارم شیرازی
..............................................
پی نوشت‌ها 1. ر. ک: نهج‌البلاغه، شریف الرضى، محمدبن حسین، محقق/ مصحح: فیض‌الإسلام، چاپ هجرت، قم، 1414 هـ ق، چاپ اول، ص 292 و 293: در بخشی از خطبه 192 نهج‌البلاغه که به خطبه قاصعه معروف است، حضرت علی(ع) ضمن اشاره به طبیعت خشنی که عبادت حج در آن بجا آورده می‌شود، اشاره‌هایی ضمنی به سختی‌های بجا آوردن این عبادت نیز می‌نماید.
2. وسائل‌الشیعه، شیخ حر عامل، مؤسسة آل‌البیت(ع)، قم، 1409 هـ ق، چاپ اول، ج 11، ص 23.
3. همان، ص 93.
4. یکصد و هشتاد پرسش و پاسخ، مکارم شیرازی، ناصر، به‌کوشش: حسینی، سیدحسین، دارالکتب الاسلامیه، تهران، 1386 هـ ش، چاپ چهارم، ص 435 و 436.
5. بحارالانوار، مجلسی، محمدباقربن محمدتقی، دار احیاءالتراث العربی، بیروت، 1403 هـ ق، چاپ دوم، ج 6، ص 110.
6. یکصد و هشتاد پرسش و پاسخ، همان، ص 436 و 437.
7. وسائل‌الشیعه، همان، ص 21.
8. نهج‌البلاغه، همان، ص 422.
9. وسائل‌الشیعه، همان، ص 14.
10. یکصد و هشتاد پرسش و پاسخ، ص 437 و 438.
11. مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، نورى، حسین‌بن محمدتقى، مؤسسة آل‌البیت(ع)، قم، 1408 هـ ق، چاپ اول، ج 10، ص 166.
12. یکصد و هشتاد پرسش و پاسخ، همان، ص 438 و 439.