حجت‌الاسلام والمسلمین سید‌سجاد ایزدهی بررسی کرد
چه عواملی باعث رشد سیاسی حوزه علمیه قم در سده اخیر شد؟
عضو هیئت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، به تشریح عواملی پرداخت که موجب رشد سیاسی حوزه علمیه قم در سده اخیر شده است.
به گزارش خبرگزاری حوزه، حجت‌الاسلام والمسلمین سید‌سجاد ایزدهی در نشست علمی «گرایش‌های دانش سیاسی حوزه علمیه قم در سده اخیر» گفت: هرکدام از دوران‌های سیاسی حوزه اقتضائات خاص خود را دارد و در هر زمانی از یک تحول کیفی و کمّی متناسب با زمان خود بهره‌مند است.
وی افزود: اگر به زمان آیت‌الله حاج شیخ عبدالکریم حائری بنگریم، باید فضای رضاخانی و استبداد شدید این دوره را بررسی کنیم. ایشان حس کرد که نمی‌توانست، استبداد رضاخانی را از بین ببرد؛ ولی نمی‌توانست در زمینه رشد فضای بی‌دینی هم بی‌تفاوت باشد.
عضو هیئت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی یادآور شد: اگر قرار باشد که از بحث توسعه دانش سیاست اسلامی که عمدتاً در فقه سیاسی، فلسفه سیاسی، کلام سیاسی، عرفان سیاسی، روش‌شناسی سیاسی و... جای می‌گیرد سخن بگوییم در دوره آیت‌الله حائری(ره) این بحث‌ها چندان زیاد نبود؛ زیرا حاکم موجود اصلاً این نوع حوزه را برنمی‌تابید و با عده‌ای هم مواجه بود که صرفاً با یک رویکرد ظاهری از حوزه موافق بودند.
وی افزود: حاج شیخ عبدالکریم به دنبال توسعه زبان‌های خارجی در حوزه بودند؛ ولی عده‌ای از بازاریان گرفته تا دیگران، مخالف این حرکت بودند و می‌گفتند که نباید وجوهات صرف این موارد شود و در کل اجازه ندادند که این فضا شکل بگیرد.
حجت‌الاسلام والمسلمین ایزدهی یادآور شد: در سال‌های پس از رحلت مرحوم حاج شیخ عبدالکریم حائری در دوران مراجع ثلاث، مشکلات خاصی در حوزه حکم‌فرما بود؛ از جمله اینکه بودجه و ساختار مناسبی در حوزه وجود نداشت و مراجع عظام تلاش کردند که ماهیت حوزه را در هر شرایطی حفظ کنند.
وی ادامه داد: تجربه نامناسب از مشروطه تا آن زمان که اولین انقلاب فراگیر در ایران بود و به استبداد و حاکمیت رضاخانی منجر شد و عملاً در دوره مراجع ثلاث، عرصه سیاسی در حوزه رنگ و بوی خاصی نگرفت.
حجت‌الاسلام والمسلمین ایزدهی یادآور شد: مرحوم حاج شیخ عبدالکریم حائری در عرصه ولایت فقیه بحث‌هایی داشتند و این‌گونه نبود که ایشان اصلاً سیاسی نبود.
عضو هیئت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی افزود: در زمان آیت‌الله بروجردی(ره) فضای خاصی در جامعه رخ داد. امام خمینی و آیت‌الله فاضل(قد) از ایشان دعوت کردند که به قم بیایند و مرجعیت را بپذیرند. در آن زمان فضای سخت حکومت رضاخانی هم وجود نداشت؛ ولی عملاً فضای نرم‌افزاری و روشن‌فکری و عالمان دگراندیش حاکم شد و مرحوم آیت‌الله بروجردی در ابتدا ترجیح دادند که فضای عمومی حوزه را حفظ کنند.
وی افزود: ایشان فضای حوزوی صرفی را که عمدتاً شامل درس و بحث‌هایی که غیر ناظر به حوزه و جامعه بود، به فضای جامعه بردند. درس‌ها در این دوره توسعه می‌یابد؛ ولی برخی بازاری‌ها باز هم مخالفتی پیرامون توسعه علوم جدید داشتند. همچنین در زمینه رشد فلسفه هم، مباحثی مطرح شد؛ ولی آیت‌الله بروجردی تلاش کردند که اصل حوزه حفظ شود.
به‌گفته عضو هیئت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، تجربه تلخ مشروطه سیطره خاصی در میان تصمیم‌گیرندگان داشت. ایشان تلاش کردند که حضور دین در جامعه حفظ شود؛ زیرا در آن زمان، بحث‌های سوسیالیستی و دگراندیشی و مادی‌گریایی نُضج گرفته بود.
عضو هیئت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی اظهار کرد: در این دوره مجله مکتب اسلام و سالنامه مکتب تشیع منتشر شد که بسیاری از امور ناظر به اجتماع و تربیت و سیاست بود. در این دوران بود که بُعد اجتماعی تا حد زیادی در حوزه رشد می‌کند. در این ایام آموزش بانوان به‌عنوان طلبه کم کم رشد می‌کند و فضای دین به سمت جامعه می‌رود.
عضو هیئت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی افزود: مرحوم امام در آن دوره کتاب کشف‌الاسرار را در رد کتاب حکمی‌زاده می‌نویسد. این کتاب بیشتر ناظر به مباحث کلامی است.
وی ادامه داد: حوادث محرم ۴۲، عاشورا و فیضیه و مباحث پیرامون کاپیتولاسیون باعث تبعید امام(قد) شد و ایشان نیز عملاً این مباحث را در دوران تبعید نگاشته و تدریس کردند. بعدها ترجمه تقریرات ایشان به ایران می‌آید و تأثیرات جدی خود را نیز ایجاد کرد. البته در آن زمان فضاهای گسترده‌ای علیه شیعه نیز آغاز شد. مرحوم خسروشاهی، خرازی، دین‌پرور، استادی و... نشریاتی را منتشر می‌کنند و فضای سیاسی حوزه درگیر نظام شد و هرچه به انقلاب نزدیک‌تر می‌شویم، طلاب جوان نویسنده‌تر شدند و جزوه‌های مختلفی را منتشر کردند که عملاً به دستگیری آنها منجر شد.
عضو پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی بیان کرد: در این ایام، کتاب شهید جاوید یک قرائت حکومتی از ماجرای کربلاست که البته ردیه‌هایی در این زمینه نوشته شد و ادبیات خاصی از واقعه کربلا و شهادت امام حسین(ع) نوشته شد که فراتر از ادبیات عرفانی و فردی گذشته بود.
وی گفت: آیت‌الله مکارم در نوشته‌های خود، خطوط حکومت اسلامی را ترسیم می‌کند. کتاب مدینه فاضله در سال ۵۴ نوشته می‌شود و مرحوم روحانی، نظام حکومت در اسلام را در سال۵۵ می‌نویسد و کتاب حکومت در اسلام نیز، در همین دوران نوشته می‌شود. حکومت علوی و کتاب ولایت و زعامت علامه نیز، در این عرصه به فضای گفتمانی علمی وارد شد؛ البته ترجمه‌های خوبی از کتب عربی نیز وجود داشت که مقام معظم رهبری در آن زمان کتاب صلح امام حسن(ع) را ترجمه کردند. در این دوران بود که کتاب‌های سید قطب نیز، به ایران آمد و عملاً فضای سیاست در قبل از انقلاب اسلامی، این موارد را پوشش می‌دهد.
حجت‌الاسلام والمسلمین ایزدهی یادآور شد: در دوران پس از انقلاب، این اقتضائات گسترده‌تر شد و قوانین باید به میدان می‌آمد. کتاب‌های بسیاری زیادی در حوزه ولایت فقیه نگاشته شده است. کتب فقه سیاسی در قالب مجموعه کتاب و تک‌نگاری به‌رشته تحریر درآمدند و نسل جدیدی از محققان در عرصه فقه سیاسی شکل گرفت. امام راحل(قد) بیان کردند که مجتهد باید در عرصه سیاسی نظر خاص داشته باشد. حکومت جنبه علمی فقه است. این نوع نگاه به فقه و حکومت و نگاه انضمامی، تأثیرات عمیقی در حوزه فقه ایجاد کرد.
عضو هیئت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی تصریح کرد: هرچه در این زمان، از گذشته یعنی از مرحوم حاج شیخ عبدالکریم و آیت‌الله بروجردی(ره) و امام(قد) بگوییم، به‌علل مختلفی در این سی‌سال، دانش سیاسی حوزه دارای عمق و کیفیت شده است. حوزه‌ها به این سمت گرایش پیدا کرده‌اند و در چند عرصه، دانش سیاسی در این مرکز بزرگ علمی توسعه پیدا کرده است. تفسیر و عرفان و روش‌شناسی و فقه سیاسی در عرصه‌های مختلف رشد پیداکرده است.
وی افزود: مؤسسه در راه حق، اوایل انقلاب مهمترین دایرمدار این حوزه بود؛ ولی بعدها دانشگاه باقرالعلوم(ع) شکل می‌گیرد و علمای بزرگی در حوزه رشد می‌کند و کتاب‌های گسترده‌ای نگاشته می‌شود و کتاب‌هایی در حوزه دانش‌های مصطلح تألیف می‌شود و کتب فقه سیاسی در کتاب‌های سال حوزه خودنمایی می‌کند.
به‌گفته عضو هیئت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، فقه امنیت و فقه دولت و فقه سیاست نیز در سطوح علمی ارشد و دکتری شکل گرفته است و فصلنامه‌های گسترده‌ای نیز در این عرصه در حوزه علمیه قم شکل گرفته است. کتاب‌ها و فصلنامه‌ها و اندیشمندان و دانشمندان در حوزه علم و فلسفه سیاسی در این دوره به اوج رسیده است.
این استاد حوزه بیان کرد: فلسفه سیاسی متعالی و قرائت‌های متعددی از فلسفه اشراق و متعالیه و فلسفه سیاسی از منظر امام راحل(قد) در حوزه شکل گرفته است. کلام سیاسی نیز، در حوزه با حضور علمایی چون آیت‌الله سبحانی رشد یافته است.
وی افزود: در یکصد‌سال اخیر یک دانه کاشته شده و سنبله‌هایی خارج شده و امروز با یک حجم وسیعی از مجموعه مسائل عرصه سیاست مواجه هستیم. نظامی که داعیه‌دار نظام تمدنی است، باید چارچوب‌های فکری و قرائت‌های خاصی برای همه کشورهای جهان و نظامات مرتبط با هر کشوری را ارائه کند. مبانی و روش و منابع و قواعدی داریم که امتداد این حوزه می‌تواند، تحولات شگرفی در عرصه‌های مختلف ارائه دهد.
وی افزود: اگر به زمان آیت‌الله حاج شیخ عبدالکریم حائری بنگریم، باید فضای رضاخانی و استبداد شدید این دوره را بررسی کنیم. ایشان حس کرد که نمی‌توانست، استبداد رضاخانی را از بین ببرد؛ ولی نمی‌توانست در زمینه رشد فضای بی‌دینی هم بی‌تفاوت باشد.
عضو هیئت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی یادآور شد: اگر قرار باشد که از بحث توسعه دانش سیاست اسلامی که عمدتاً در فقه سیاسی، فلسفه سیاسی، کلام سیاسی، عرفان سیاسی، روش‌شناسی سیاسی و... جای می‌گیرد سخن بگوییم در دوره آیت‌الله حائری(ره) این بحث‌ها چندان زیاد نبود؛ زیرا حاکم موجود اصلاً این نوع حوزه را برنمی‌تابید و با عده‌ای هم مواجه بود که صرفاً با یک رویکرد ظاهری از حوزه موافق بودند.
وی افزود: حاج شیخ عبدالکریم به دنبال توسعه زبان‌های خارجی در حوزه بودند؛ ولی عده‌ای از بازاریان گرفته تا دیگران، مخالف این حرکت بودند و می‌گفتند که نباید وجوهات صرف این موارد شود و در کل اجازه ندادند که این فضا شکل بگیرد.
حجت‌الاسلام والمسلمین ایزدهی یادآور شد: در سال‌های پس از رحلت مرحوم حاج شیخ عبدالکریم حائری در دوران مراجع ثلاث، مشکلات خاصی در حوزه حکم‌فرما بود؛ از جمله اینکه بودجه و ساختار مناسبی در حوزه وجود نداشت و مراجع عظام تلاش کردند که ماهیت حوزه را در هر شرایطی حفظ کنند.
وی ادامه داد: تجربه نامناسب از مشروطه تا آن زمان که اولین انقلاب فراگیر در ایران بود و به استبداد و حاکمیت رضاخانی منجر شد و عملاً در دوره مراجع ثلاث، عرصه سیاسی در حوزه رنگ و بوی خاصی نگرفت.
حجت‌الاسلام والمسلمین ایزدهی یادآور شد: مرحوم حاج شیخ عبدالکریم حائری در عرصه ولایت فقیه بحث‌هایی داشتند و این‌گونه نبود که ایشان اصلاً سیاسی نبود.
عضو هیئت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی افزود: در زمان آیت‌الله بروجردی(ره) فضای خاصی در جامعه رخ داد. امام خمینی و آیت‌الله فاضل(قد) از ایشان دعوت کردند که به قم بیایند و مرجعیت را بپذیرند. در آن زمان فضای سخت حکومت رضاخانی هم وجود نداشت؛ ولی عملاً فضای نرم‌افزاری و روشن‌فکری و عالمان دگراندیش حاکم شد و مرحوم آیت‌الله بروجردی در ابتدا ترجیح دادند که فضای عمومی حوزه را حفظ کنند.
وی افزود: ایشان فضای حوزوی صرفی را که عمدتاً شامل درس و بحث‌هایی که غیر ناظر به حوزه و جامعه بود، به فضای جامعه بردند. درس‌ها در این دوره توسعه می‌یابد؛ ولی برخی بازاری‌ها باز هم مخالفتی پیرامون توسعه علوم جدید داشتند. همچنین در زمینه رشد فلسفه هم، مباحثی مطرح شد؛ ولی آیت‌الله بروجردی تلاش کردند که اصل حوزه حفظ شود.
به‌گفته عضو هیئت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، تجربه تلخ مشروطه سیطره خاصی در میان تصمیم‌گیرندگان داشت. ایشان تلاش کردند که حضور دین در جامعه حفظ شود؛ زیرا در آن زمان، بحث‌های سوسیالیستی و دگراندیشی و مادی‌گریایی نُضج گرفته بود.
عضو هیئت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی اظهار کرد: در این دوره مجله مکتب اسلام و سالنامه مکتب تشیع منتشر شد که بسیاری از امور ناظر به اجتماع و تربیت و سیاست بود. در این دوران بود که بُعد اجتماعی تا حد زیادی در حوزه رشد می‌کند. در این ایام آموزش بانوان به‌عنوان طلبه کم کم رشد می‌کند و فضای دین به سمت جامعه می‌رود.
عضو هیئت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی افزود: مرحوم امام در آن دوره کتاب کشف‌الاسرار را در رد کتاب حکمی‌زاده می‌نویسد. این کتاب بیشتر ناظر به مباحث کلامی است.
وی ادامه داد: حوادث محرم ۴۲، عاشورا و فیضیه و مباحث پیرامون کاپیتولاسیون باعث تبعید امام(قد) شد و ایشان نیز عملاً این مباحث را در دوران تبعید نگاشته و تدریس کردند. بعدها ترجمه تقریرات ایشان به ایران می‌آید و تأثیرات جدی خود را نیز ایجاد کرد. البته در آن زمان فضاهای گسترده‌ای علیه شیعه نیز آغاز شد. مرحوم خسروشاهی، خرازی، دین‌پرور، استادی و... نشریاتی را منتشر می‌کنند و فضای سیاسی حوزه درگیر نظام شد و هرچه به انقلاب نزدیک‌تر می‌شویم، طلاب جوان نویسنده‌تر شدند و جزوه‌های مختلفی را منتشر کردند که عملاً به دستگیری آنها منجر شد.
عضو پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی بیان کرد: در این ایام، کتاب شهید جاوید یک قرائت حکومتی از ماجرای کربلاست که البته ردیه‌هایی در این زمینه نوشته شد و ادبیات خاصی از واقعه کربلا و شهادت امام حسین(ع) نوشته شد که فراتر از ادبیات عرفانی و فردی گذشته بود.
وی گفت: آیت‌الله مکارم در نوشته‌های خود، خطوط حکومت اسلامی را ترسیم می‌کند. کتاب مدینه فاضله در سال ۵۴ نوشته می‌شود و مرحوم روحانی، نظام حکومت در اسلام را در سال۵۵ می‌نویسد و کتاب حکومت در اسلام نیز، در همین دوران نوشته می‌شود. حکومت علوی و کتاب ولایت و زعامت علامه نیز، در این عرصه به فضای گفتمانی علمی وارد شد؛ البته ترجمه‌های خوبی از کتب عربی نیز وجود داشت که مقام معظم رهبری در آن زمان کتاب صلح امام حسن(ع) را ترجمه کردند. در این دوران بود که کتاب‌های سید قطب نیز، به ایران آمد و عملاً فضای سیاست در قبل از انقلاب اسلامی، این موارد را پوشش می‌دهد.
حجت‌الاسلام والمسلمین ایزدهی یادآور شد: در دوران پس از انقلاب، این اقتضائات گسترده‌تر شد و قوانین باید به میدان می‌آمد. کتاب‌های بسیاری زیادی در حوزه ولایت فقیه نگاشته شده است. کتب فقه سیاسی در قالب مجموعه کتاب و تک‌نگاری به‌رشته تحریر درآمدند و نسل جدیدی از محققان در عرصه فقه سیاسی شکل گرفت. امام راحل(قد) بیان کردند که مجتهد باید در عرصه سیاسی نظر خاص داشته باشد. حکومت جنبه علمی فقه است. این نوع نگاه به فقه و حکومت و نگاه انضمامی، تأثیرات عمیقی در حوزه فقه ایجاد کرد.
عضو هیئت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی تصریح کرد: هرچه در این زمان، از گذشته یعنی از مرحوم حاج شیخ عبدالکریم و آیت‌الله بروجردی(ره) و امام(قد) بگوییم، به‌علل مختلفی در این سی‌سال، دانش سیاسی حوزه دارای عمق و کیفیت شده است. حوزه‌ها به این سمت گرایش پیدا کرده‌اند و در چند عرصه، دانش سیاسی در این مرکز بزرگ علمی توسعه پیدا کرده است. تفسیر و عرفان و روش‌شناسی و فقه سیاسی در عرصه‌های مختلف رشد پیداکرده است.
وی افزود: مؤسسه در راه حق، اوایل انقلاب مهمترین دایرمدار این حوزه بود؛ ولی بعدها دانشگاه باقرالعلوم(ع) شکل می‌گیرد و علمای بزرگی در حوزه رشد می‌کند و کتاب‌های گسترده‌ای نگاشته می‌شود و کتاب‌هایی در حوزه دانش‌های مصطلح تألیف می‌شود و کتب فقه سیاسی در کتاب‌های سال حوزه خودنمایی می‌کند.
به‌گفته عضو هیئت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، فقه امنیت و فقه دولت و فقه سیاست نیز در سطوح علمی ارشد و دکتری شکل گرفته است و فصلنامه‌های گسترده‌ای نیز در این عرصه در حوزه علمیه قم شکل گرفته است. کتاب‌ها و فصلنامه‌ها و اندیشمندان و دانشمندان در حوزه علم و فلسفه سیاسی در این دوره به اوج رسیده است.
این استاد حوزه بیان کرد: فلسفه سیاسی متعالی و قرائت‌های متعددی از فلسفه اشراق و متعالیه و فلسفه سیاسی از منظر امام راحل(قد) در حوزه شکل گرفته است. کلام سیاسی نیز، در حوزه با حضور علمایی چون آیت‌الله سبحانی رشد یافته است.
وی افزود: در یکصد‌سال اخیر یک دانه کاشته شده و سنبله‌هایی خارج شده و امروز با یک حجم وسیعی از مجموعه مسائل عرصه سیاست مواجه هستیم. نظامی که داعیه‌دار نظام تمدنی است، باید چارچوب‌های فکری و قرائت‌های خاصی برای همه کشورهای جهان و نظامات مرتبط با هر کشوری را ارائه کند. مبانی و روش و منابع و قواعدی داریم که امتداد این حوزه می‌تواند، تحولات شگرفی در عرصه‌های مختلف ارائه دهد.