عضو هیئت علمی پژوهشگاه قرآن و حدیث بررسی کرد
تحولات شگرف اخلاق نقلی در صدسال اخیر حوزه علمیه قم
عضو هیئت علمی پژوهشگاه قرآن و حدیث، به تشریح تحولات گسترده سیر اخلاق نقلی در حوزه علمیه قم در صدسال اخیر پرداخت.
به گزارش خبرگزاری حوزه، حجت‌الاسلام والمسلمین سیدمحمدباقر میرصانع در نشست علمی گسترش و بالندگی رویکرد اخلاق نقلی در بستر حوزه علمیه قم، گفت: مکاتب اخلاقی اسلامی، شامل چهارشاخه اخلاق فلسفی، اخلاق عرفانی، اخلاق نقلی و تلفیقی است.
وی افزود: رویکرد اخلاق فلسفی، بیشتر منطبق بر اخلاق یونانی است. آثاری چون کتاب تهذیب‌الاخلاق ابن‌مسکویه و اخلاق ناصری خواجه‌نصیر در این حوزه به‌نگارش درآمده است.
عضو هیئت علمی پژوهشگاه قرآن و حدیث اظهار کرد: اخلاق عرفانی بیشتر به دست عرفا نگارش شده و بیشتر سویه‌های عرفانی دارد. شهود و شهود عرفانی، از جمله منابع مهم این رویکرد است.
وی گفت: اخلاق نقلی بیشتر به آیات و روایات اسلامی تکیه دارد. به‌لحاظ روشی نیز این اخلاق، از گزاره‌های تاریخی سود می‌برد و مثل فقه، بیشتر به دنبال یافتن اسناد و نسبت دادن آنها به ائمه(ع) و سنت اسلامی است.
حجت‌الاسلام والمسلمین میرصانع یادآور شد: مشکلی که اخلاق نقلی تا پیش از بازتأسیس حوزه علمیه قم داشت، آن بود که این رویکرد بیشتر به دنبال جمع‌آوری اسناد منطبق بر این حوزه بوده است. در این زمینه کتاب‌هایی چون کافی و بحار و.... اخلاق نقلی را در خود جای دادند؛ ولی کار اصلی در این کتب آن بود که روایات را ذیل مباحث اخلاقی مطرح کرده‌اند.
وی افزود: این کار، کار مثبتی بود؛ ولی باید گامی رو به جلو برداشته می‌شد. اخلاق‌های نقلی تا پیش از صدسال اخیر، دارای فقدان تحلیل و تبیین نظام‌مند و علمی از آموزه‌ها بودند.
عضو هیئت علمی پژوهشگاه قرآن و حدیث اظهار کرد: در صدساله اخیر، شاهد تحولات بنیادین در این حوزه بودیم. اولین اتفاق، تشکیل حوزه علمیه و یا به‌نوعی بازتأسیس آن بوده است. در دوران طاغوت مواجهه طلاب با آثار ترجمه غربی و ورود دروس فلسفه اخلاق به درون حوزه علمیه قم را شاهد بودیم که در آن زمان، آیات مصباح و شهید مطهری(ره) با اندیشه‌های غربی آشنا شدند و در منابع اسلامی به دنبال پاسخ‌های در خور بودند.
وی ادامه داد: همین مواجه شدن با آثار ترجمه شدن غربی، موجب ایجاد توجه جدید به اخلاق نقلی شد؛ زیرا مشاهده شد که رگه‌های بحث‌ها در اخلاق عرفانی و فلسفی، چندان متکی به سنت و منابع اسلامی نیست.
حجت‌الاسلام والمسلمین میرصانع یادآور شد: با تشکیل حوزه علمیه و مواجهه با آثار غربی و تشکیل نظام جمهوری اسلامی، اساساً زمینه برای مباحث مختلف از جمله اخلاقی ایجاد شد. این سه مسئله، دست به دست هم دادند تا اخلاق نقلی، تحول عمیقی را تجربه کند.
وی افزود: اخلاق فلسفی، موفق به نفوذ گسترده در جوامع اسلامی شد. غزالی که با اندیشه‌های فلسفی نیز مخالف بود، با حوزه اخلاق فلسفی با حالت کرنش وارد می‌شود. ربع کتاب سوم احیاءالعلوم، نظام اخلاق فلسفی را در خود جای داده است.
عضو هیئت علمی پژوهشگاه قرآن و حدیث اظهار کرد: در نیمه اول قرن دوم، اخلاق یونانی با ترجمه آثار یونانی وارد مجامع اسلامی شد. مواجهه خراسانی‌ها با یونانی‌ها باعث شد که این مباحث بیشتر در ایران نزج بگیرد.
وی گفت: فلاسفه معمولاً با متکلمین مشکل دارند؛ زیرا علم کلام و فقه، یک علم کاملاً اسلامی است. بعدها متوجه شدند که اخلاق یونانی، بیشتر به بحث ملکات درونی می‌پردازد. یونانی‌ها به دنبال تنظیم نظام رفتاری بودند و بیشتر به درونیات می‌پرداختند؛ ولی فقه به رفتار می‌پردازد. سپس فارابی سه علم دینی کلام، فقه و اخلاق را در هم ترکیب کرد.
حجت‌الاسلام والمسلمین میرصانع اظهار کرد: در این صد سال، اخلاق جایگاه خود را به‌شکل کامل بازیافت و با گرفتن پیرایه‌های فلسفی، شکل کامل خود را پیدا کرد.
وی افزود: اخلاق نقل‌بنیاد، با همت بزرگانی چون شهید مطهری و آیت‌الله مصباح(ره) در این دوران شکل و مبانی بنیادی خود را از نقل و آیات و روایات گرفت. این رویکرد به‌شکل کامل رو به پیشرفت است.
عضو هیئت علمی پژوهشگاه قرآن و حدیث اظهار کرد: وقتی از اخلاق مزین به‌نقل که صرفاً روایاتی را به اندیشه‌های دیگران می‌بندند و اخلاق نقل‌محور که روایات را صرفاً در جزئیات قضایا تأثیر می‌دهد، به اخلاق نقل‌بنیاد می‌رسیم. در همین حوزه علمیه قم و پنجاه سال اخیر، به این نتیجه رسیدند که باید روی روش استنباط کار کنیم.
وی گفت: سه روش در پنجاه‌سال اخیر و در حوزه علمیه پیشنهاد شد که شامل روش اجتهادی، روش معناشناسی و روش فقه‌الحدیثی است. اگر روش اجتهادی که فقه الاخلاق‌هایی که اخیراً نوشته می‌شود، مبتنی بر این روش است و روش معناشناسی و روش فقه‌الحدیثی را بنگریم، می‌بینیم که چندان تفاوتی با هم ندارند و باید با همگرایی با هم، به نتایج قوی‌تری برسند.
حجت‌الاسلام والمسلمین میرصانع افزود: روش معناشناسی می‌تواند، به ما نظام اخلاقی ارائه دهد که بالاتر از گزاره‌های اخلاقی است. روش فقه‌الحدیثی این مزیت را دارد که همه روایات را با هم می‌بینند و با تشکیل خانواده‌های حدیثی و ضرب احادیث، به نتایج خاص خود می‌رسند.
عضو هیئت علمی پژوهشگاه قرآن و حدیث اظهار کرد: اگر بخواهیم اخلاق نقل‌بنیادی که در این صدساله شکل گرفته را تقویت کنیم، باید این روش‌ها را با هم جمع کرده و از آن استفاده کنیم. همچنین در صدسال اخیر، در عرصه اخلاق نقلی، شاهد ترجمه آثار غربی متعددی هستیم. فلسفه اخلاق، از جمله مهمترین مباحث ترجمه‌ای بود که در حوزه ما مورد توجه قرار گرفت. این مباحث در کتب پیشنیان ما بود؛ ولی به‌شکل متمرکز بیان نشده بود. در این دوره با زحمت علمایی چون مرحوم آیت‌الله مصباح یزدی، این حوزه نیز مورد بازشناسی قرار گرفت. در این صدسال، فلسفه اخلاقی مبتنی بر نقل تولید شد که این کار نیز، یک گام بزرگ رو به جلو بود.
حجت‌الاسلام والمسلمین میرصانع یادآور شد: در این دوره دانشنامه‌های جامعی در عرصه دانش اخلاق نقلی تولید شده است. این دانشنامه‌ها با محوریت کتاب میزان‌الحکمه، تألیف آیت‌الله ری‌شهری(قد) شکل گرفت. اتفاق دیگر، شکل‌گیری اخلاق‌های وعظی بود که متأسفانه امروز در حال کمرنگ شدن است. افرادی چون آیت‌الله دستغیب، آقامجتبی تهرانی، آیت‌الله حائری(ره) و... دروس اخلاق وعظی داشتند که تأثیرات عمیقی در اجتماع داشتند. ایشان از نقل، برای تزکیه نفوس استفاده می‌کردند که عمیق و تأثیرگذار بود.
عضو هیئت علمی پژوهشگاه قرآن و حدیث اظهار کرد: اتفاق دیگر در حوزه اخلاق نقلی در صدسال اخیر آن بود که اخلاق‌های تخصصی نقلی رو به تزاید گذارد. در همه بخش‌ها و موضوعات از جمله اخلاق امنیت و خانواده و... شکل گرفت. البته این کار تخصصی در مراحل اولیه است و وقتی اخلاق‌های تخصصی رو به تزاید گذاشت، افرادی قطعاً در آینده، این مباحث را ترویج می‌دهند. این گام، گام بسیار مهمی در اخلاق نقلی بوده است.
وی گفت: قطعاً این تلاش‌ها، اتمام مسیر نیست و بحث‌های جدی نیز باید ادامه یابد. از جمله آنکه باید میان اخلاق نقلی و فقه، تعیین تکلیف کنیم و بحرانی را که بین این دو علم است، برداریم؛ مثلاً جاهایی در فقه داریم که به ملکات نفسانی می‌پردازد که از این جمله، می‌توان به حسد، کبر و.. اشاره کرد. از طرفی عناوین اخلاقی نیز داریم که تنها با عناوین فقهی می‌توان آن را فهم کرد. باید نسبت اخلاق نقلی را با فقه مشخص کنیم. این مباحثاتی که در حال حاضر شکل گرفته، باید ما را به یک فهم جمعی برساند.
حجت‌الاسلام والمسلمین میرصانع یادآور شد: از بابت فقه به یک اصول فقه رسیدیم که هم تدریس می‌شود و هم زوایای آن تکمیل و توسعه داده می‌شود. باید در اخلاق نیز، به این توسعه برسیم و یک علم ابزاری داشته باشیم که روش کشف گزاره‌های اخلاقی را برای ما مشخص کند؛ البته پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، تحقیقات خوبی در این عرصه تولید کرده است.
وی افزود: اخلاق غربی به بحث اخلاق کاربردی توجه شایانی می‌کند که به چالش‌های حوزه اخلاقی می‌پردازدً مثلاً می‌دانیم که راستگویی و مهربانی خوب است؛ ولی گاهی چالش‌هایی در این حوزه برای انسان ایجاد می‌شود که مجبور می‌شویم، برای امر مهربانی راستگویی نکنیم؛ مثلا در پزشکی، علم پزشکی می‌گوید که این فرزند ناقص است؛ ولی در اینجا آیا باید حق حیات آن فرزند را حس کنیم و یا به‌خاطر رنج نکشیدن او، سقط را اعمال کنیم. متأسفانه در اخلاق نقلی، هنوز به این نوع چالش‌ها ورود نکرده‌ایم.
وی افزود: رویکرد اخلاق فلسفی، بیشتر منطبق بر اخلاق یونانی است. آثاری چون کتاب تهذیب‌الاخلاق ابن‌مسکویه و اخلاق ناصری خواجه‌نصیر در این حوزه به‌نگارش درآمده است.
عضو هیئت علمی پژوهشگاه قرآن و حدیث اظهار کرد: اخلاق عرفانی بیشتر به دست عرفا نگارش شده و بیشتر سویه‌های عرفانی دارد. شهود و شهود عرفانی، از جمله منابع مهم این رویکرد است.
وی گفت: اخلاق نقلی بیشتر به آیات و روایات اسلامی تکیه دارد. به‌لحاظ روشی نیز این اخلاق، از گزاره‌های تاریخی سود می‌برد و مثل فقه، بیشتر به دنبال یافتن اسناد و نسبت دادن آنها به ائمه(ع) و سنت اسلامی است.
حجت‌الاسلام والمسلمین میرصانع یادآور شد: مشکلی که اخلاق نقلی تا پیش از بازتأسیس حوزه علمیه قم داشت، آن بود که این رویکرد بیشتر به دنبال جمع‌آوری اسناد منطبق بر این حوزه بوده است. در این زمینه کتاب‌هایی چون کافی و بحار و.... اخلاق نقلی را در خود جای دادند؛ ولی کار اصلی در این کتب آن بود که روایات را ذیل مباحث اخلاقی مطرح کرده‌اند.
وی افزود: این کار، کار مثبتی بود؛ ولی باید گامی رو به جلو برداشته می‌شد. اخلاق‌های نقلی تا پیش از صدسال اخیر، دارای فقدان تحلیل و تبیین نظام‌مند و علمی از آموزه‌ها بودند.
عضو هیئت علمی پژوهشگاه قرآن و حدیث اظهار کرد: در صدساله اخیر، شاهد تحولات بنیادین در این حوزه بودیم. اولین اتفاق، تشکیل حوزه علمیه و یا به‌نوعی بازتأسیس آن بوده است. در دوران طاغوت مواجهه طلاب با آثار ترجمه غربی و ورود دروس فلسفه اخلاق به درون حوزه علمیه قم را شاهد بودیم که در آن زمان، آیات مصباح و شهید مطهری(ره) با اندیشه‌های غربی آشنا شدند و در منابع اسلامی به دنبال پاسخ‌های در خور بودند.
وی ادامه داد: همین مواجه شدن با آثار ترجمه شدن غربی، موجب ایجاد توجه جدید به اخلاق نقلی شد؛ زیرا مشاهده شد که رگه‌های بحث‌ها در اخلاق عرفانی و فلسفی، چندان متکی به سنت و منابع اسلامی نیست.
حجت‌الاسلام والمسلمین میرصانع یادآور شد: با تشکیل حوزه علمیه و مواجهه با آثار غربی و تشکیل نظام جمهوری اسلامی، اساساً زمینه برای مباحث مختلف از جمله اخلاقی ایجاد شد. این سه مسئله، دست به دست هم دادند تا اخلاق نقلی، تحول عمیقی را تجربه کند.
وی افزود: اخلاق فلسفی، موفق به نفوذ گسترده در جوامع اسلامی شد. غزالی که با اندیشه‌های فلسفی نیز مخالف بود، با حوزه اخلاق فلسفی با حالت کرنش وارد می‌شود. ربع کتاب سوم احیاءالعلوم، نظام اخلاق فلسفی را در خود جای داده است.
عضو هیئت علمی پژوهشگاه قرآن و حدیث اظهار کرد: در نیمه اول قرن دوم، اخلاق یونانی با ترجمه آثار یونانی وارد مجامع اسلامی شد. مواجهه خراسانی‌ها با یونانی‌ها باعث شد که این مباحث بیشتر در ایران نزج بگیرد.
وی گفت: فلاسفه معمولاً با متکلمین مشکل دارند؛ زیرا علم کلام و فقه، یک علم کاملاً اسلامی است. بعدها متوجه شدند که اخلاق یونانی، بیشتر به بحث ملکات درونی می‌پردازد. یونانی‌ها به دنبال تنظیم نظام رفتاری بودند و بیشتر به درونیات می‌پرداختند؛ ولی فقه به رفتار می‌پردازد. سپس فارابی سه علم دینی کلام، فقه و اخلاق را در هم ترکیب کرد.
حجت‌الاسلام والمسلمین میرصانع اظهار کرد: در این صد سال، اخلاق جایگاه خود را به‌شکل کامل بازیافت و با گرفتن پیرایه‌های فلسفی، شکل کامل خود را پیدا کرد.
وی افزود: اخلاق نقل‌بنیاد، با همت بزرگانی چون شهید مطهری و آیت‌الله مصباح(ره) در این دوران شکل و مبانی بنیادی خود را از نقل و آیات و روایات گرفت. این رویکرد به‌شکل کامل رو به پیشرفت است.
عضو هیئت علمی پژوهشگاه قرآن و حدیث اظهار کرد: وقتی از اخلاق مزین به‌نقل که صرفاً روایاتی را به اندیشه‌های دیگران می‌بندند و اخلاق نقل‌محور که روایات را صرفاً در جزئیات قضایا تأثیر می‌دهد، به اخلاق نقل‌بنیاد می‌رسیم. در همین حوزه علمیه قم و پنجاه سال اخیر، به این نتیجه رسیدند که باید روی روش استنباط کار کنیم.
وی گفت: سه روش در پنجاه‌سال اخیر و در حوزه علمیه پیشنهاد شد که شامل روش اجتهادی، روش معناشناسی و روش فقه‌الحدیثی است. اگر روش اجتهادی که فقه الاخلاق‌هایی که اخیراً نوشته می‌شود، مبتنی بر این روش است و روش معناشناسی و روش فقه‌الحدیثی را بنگریم، می‌بینیم که چندان تفاوتی با هم ندارند و باید با همگرایی با هم، به نتایج قوی‌تری برسند.
حجت‌الاسلام والمسلمین میرصانع افزود: روش معناشناسی می‌تواند، به ما نظام اخلاقی ارائه دهد که بالاتر از گزاره‌های اخلاقی است. روش فقه‌الحدیثی این مزیت را دارد که همه روایات را با هم می‌بینند و با تشکیل خانواده‌های حدیثی و ضرب احادیث، به نتایج خاص خود می‌رسند.
عضو هیئت علمی پژوهشگاه قرآن و حدیث اظهار کرد: اگر بخواهیم اخلاق نقل‌بنیادی که در این صدساله شکل گرفته را تقویت کنیم، باید این روش‌ها را با هم جمع کرده و از آن استفاده کنیم. همچنین در صدسال اخیر، در عرصه اخلاق نقلی، شاهد ترجمه آثار غربی متعددی هستیم. فلسفه اخلاق، از جمله مهمترین مباحث ترجمه‌ای بود که در حوزه ما مورد توجه قرار گرفت. این مباحث در کتب پیشنیان ما بود؛ ولی به‌شکل متمرکز بیان نشده بود. در این دوره با زحمت علمایی چون مرحوم آیت‌الله مصباح یزدی، این حوزه نیز مورد بازشناسی قرار گرفت. در این صدسال، فلسفه اخلاقی مبتنی بر نقل تولید شد که این کار نیز، یک گام بزرگ رو به جلو بود.
حجت‌الاسلام والمسلمین میرصانع یادآور شد: در این دوره دانشنامه‌های جامعی در عرصه دانش اخلاق نقلی تولید شده است. این دانشنامه‌ها با محوریت کتاب میزان‌الحکمه، تألیف آیت‌الله ری‌شهری(قد) شکل گرفت. اتفاق دیگر، شکل‌گیری اخلاق‌های وعظی بود که متأسفانه امروز در حال کمرنگ شدن است. افرادی چون آیت‌الله دستغیب، آقامجتبی تهرانی، آیت‌الله حائری(ره) و... دروس اخلاق وعظی داشتند که تأثیرات عمیقی در اجتماع داشتند. ایشان از نقل، برای تزکیه نفوس استفاده می‌کردند که عمیق و تأثیرگذار بود.
عضو هیئت علمی پژوهشگاه قرآن و حدیث اظهار کرد: اتفاق دیگر در حوزه اخلاق نقلی در صدسال اخیر آن بود که اخلاق‌های تخصصی نقلی رو به تزاید گذارد. در همه بخش‌ها و موضوعات از جمله اخلاق امنیت و خانواده و... شکل گرفت. البته این کار تخصصی در مراحل اولیه است و وقتی اخلاق‌های تخصصی رو به تزاید گذاشت، افرادی قطعاً در آینده، این مباحث را ترویج می‌دهند. این گام، گام بسیار مهمی در اخلاق نقلی بوده است.
وی گفت: قطعاً این تلاش‌ها، اتمام مسیر نیست و بحث‌های جدی نیز باید ادامه یابد. از جمله آنکه باید میان اخلاق نقلی و فقه، تعیین تکلیف کنیم و بحرانی را که بین این دو علم است، برداریم؛ مثلاً جاهایی در فقه داریم که به ملکات نفسانی می‌پردازد که از این جمله، می‌توان به حسد، کبر و.. اشاره کرد. از طرفی عناوین اخلاقی نیز داریم که تنها با عناوین فقهی می‌توان آن را فهم کرد. باید نسبت اخلاق نقلی را با فقه مشخص کنیم. این مباحثاتی که در حال حاضر شکل گرفته، باید ما را به یک فهم جمعی برساند.
حجت‌الاسلام والمسلمین میرصانع یادآور شد: از بابت فقه به یک اصول فقه رسیدیم که هم تدریس می‌شود و هم زوایای آن تکمیل و توسعه داده می‌شود. باید در اخلاق نیز، به این توسعه برسیم و یک علم ابزاری داشته باشیم که روش کشف گزاره‌های اخلاقی را برای ما مشخص کند؛ البته پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، تحقیقات خوبی در این عرصه تولید کرده است.
وی افزود: اخلاق غربی به بحث اخلاق کاربردی توجه شایانی می‌کند که به چالش‌های حوزه اخلاقی می‌پردازدً مثلاً می‌دانیم که راستگویی و مهربانی خوب است؛ ولی گاهی چالش‌هایی در این حوزه برای انسان ایجاد می‌شود که مجبور می‌شویم، برای امر مهربانی راستگویی نکنیم؛ مثلا در پزشکی، علم پزشکی می‌گوید که این فرزند ناقص است؛ ولی در اینجا آیا باید حق حیات آن فرزند را حس کنیم و یا به‌خاطر رنج نکشیدن او، سقط را اعمال کنیم. متأسفانه در اخلاق نقلی، هنوز به این نوع چالش‌ها ورود نکرده‌ایم.